اسناد باارزش 18 شهر و 14 ایل بزرگ ایران در گذر 189 سال پیش
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در روند پیش رو برای شناخت بیشتر آحاد جامعه از جمله برای محققان تاریخ، پژوهشگران و اساتید دانشگاه در حوزه‌های فرهنگی و سیاسی، دانشجویان و ... درباره اهمیت اسنادی که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی مرمت، آرشیو و نگهداری میشود، به فراخور ارزش فرهنگی و هویتی به معرفی این اسناد می‌پردازیم که پس از معرفی آلبوم شماره 1 "بیوتات" به عنوان منبع دست اول در حوزه کمتر توجه شده تاریخ؛ آلبوم شماره 2 "بیوتات" تشریح میشود.
اهمیت این آلبوم بدین سبب است که علاوه بر تاریخ سیاسی، مسائل اجتماعی و اقتصادی فراوانی را پوشش میدهد و می‌تواند به عنوان یک منبع دست اول در حوزه‌های کمتر توجه شده تاریخ مورد رجوع قرار گیرد.
در ادامه با توضیحات نادر پروانه - کارشناس خدمات آرشیوی سازمان اسناد و کتابخانه ملی همراه می‌شویم که در تشریح آلبوم شماره 2 "بیوتات" سلطنتی آورده است:
آلبوم شماره 2 بیوتات سلطنتی اسناد سالهای 1252 تا 1256ق را در برمیگیرد که درواقع دوره حکومت محمدشاه قاجار است. این آلبوم 225 برگ و 231 صفحه است. تعداد زیادی از دستورات محمدشاه در حاشیه عرایض و نوشتجات این آلبوم خطاب به حاج میرزا آقاسی است که صدراعظم او بود. محمدشاه در همه این موارد از صدراعظمش به جناب حاجی خطاب میکند که منظور همان حاجی میرزا آقاسی است. اسناد این آلبوم در چند دسته موضوعی جای خواهند گرفت.
نخست: از لحاظ جغرافیایی اطلاعاتی از شهرهای مختلف ایران ازجمله خراسان، آذربایجان، کرمانشاه، کردستان، کرمان، همدان، خوی، جاپلق، فارس، ارومیه، مشکین‌شهر، شاهرود، بسطام، اصفهان، مازندران، قزوین، گرگان، دامغان وغیره ارائه میدهد.
دوم: از لحاظ نظامی به موضوعاتی مانند پرداخت مواجب و جیره و علیق الدواب سربازان و سواران ایلات، اعطای مناصب نظامی به سردسته‌ها و سربازان افواج مختلف، واگذاری تیول به نظامیان، تعیین سرکردگی طوایف به افراد ازجمله سرکردگی طایفه کلیایی به محمدرحیم‌خان و ملکحسین‌خان کلیایی، تدارکات افواج و مستمری امرای نظامی، انعام سربازان فوج مخبران و شقاقی ملتزمین رکاب یمین‌الدوله، جیره و علیق‌الدواب افواج خاصه آذربایجان و مراغه، صورت مواجب و بروات فوج قراگوزلو و خدا بنده وغیره میپردازد.
سوم: اطلاعات با ارزشی از ایلات مختلف کشور ازجمله ایلهای اصانلو، قراگوزلو، بختیاری، عمارلو، خواجه‌وند، قراچورلو، خزل، یموت، گوکلان، خلج، ارسباران، طوایف مافی، شقاقی و عبدالملکی ارائه میدهد.
چهارم: از لحاظ اقتصادی موضوعاتی مانند واگذاری ملک و تیول به افراد ازجمله شیخ‌الملوک، پرداخت مستمری شاهزادگان و روحانیون، مقرری وابستگان مهدعلیا و سایر زنان حرم، مخارج اصطبل‌های دولتی و تدارکات دربار، پیشکش‌ها و معافیت از پرداخت و یا تخفیف مالیات دیوانی، هزینههای تعمیر عمارتهای گلشن و ملک شاهی، اعطای تیول به افراد، لزوم دقت در معیارهای وزن و عیار پول، اخذ مالیات و اجاره از جاهای مختلف را دربر دارد.
پنجم: از لحاظ مذهبی موضوعاتی مانند تعیین مقرری جهت بقعه شیخ صفیالدین اردبیلی و سید جبرئیل، برقراری مستمری و تولیت بقاع مبارکه، واگذاری تیول حضرت عبدالعظیم به بستگان ظل‌السلطان، رسیدگی به اموال موقوفه امیرنظام، برقراری امنیت زوار در قصرشیرین، تفویض وزارت وظایف و تخفیف مالیاتی به شیخ الاسلام خمسه را میتوان برشمرد.
ششم: اگرچه همه موضوعات پیشتر گفته شده به نوعی با مسائل سیاسی گره خوردهاند؛ اما موضوعاتی مانند حل اختلافات سربندی‌ها، عریضه میرزا ابراهیم طهرانی در خصوص تقسیم آب قنات میرزا محمدعلی‌خان، مجازات قاتلین، غارتگران و رشوه‌خواران، اعطای پیشکاری ولیعهد و امور آذربایجان به امیرنظام، تعیین کدخدای محله سرخاب تبریز، صورت مواجب کدخدایان، کشیکچی و گزمه‌های تهران، امیرزادگان و شاهزادگان، کرایه خانه یک نفر انگلیسی طبق قرارداد با مستر کمپل سفیر انگلیس، عرایض معتمدالدوله به میرزاآقاسی مبنی بر تصرف املاکش در گیلان از لحاظ سیاسی حائز اهمیت هستند.
در معرفی این آلبوم توسط آلداود آمده است که شامل فرامین و احکامی است که در عهد محمدشاه قاجار صادر شده است؛ اما درواقع فهرست بعضی از فرامین محمدشاه آمده است نه اصل فرمانهای او و این نیز بخشی از این آلبوم است. همچنین در ارتباط با مهر «محمدتقی» که آن را منتسب به میرزا تقیخان امیرکبیر میداند؛ باید یادآور شد که میرزا محمدتقیخان فراهانی که بعداً به امیرکبیر ملقب میشود، در این تاریخ در آذربایجان است. او در سال 1251 به عنوان مستوفی آذربایجان منصوب شد و احتمالاً این مهر برای محمدتقی معین لشکر یا محمدتقی بن هاشم قوامالدوله و یا فرد دیگری از دیوانیان دربار است.
مورد دیگری که در کتاب فهرست توصیفی آلبوم بیوتات بدان اشاره نشده است؛ مسئله ترقین در اسناد است. در بسیاری از این اسناد ترقین کشیده شده است. ترقین از لحاظ سندشناسی بسیار مهم است و در فهم اسناد و عمل انجام شده حائز اهمیت است.
در این آلبوم مهرهای متفاوتی آمده است که از لحاظ مهرشناسی حائز اهمیت است. تعدادی از این مهرها با سجع مهر: «محمدتقی»، «الملک الحق المبین محمدنبی»، «عبده کلبعلی بن فضلالله»، «عبده الراجی محمدحسن 1238»، «عبده آقاخان بن عبدالله»، «محمدحسن 1203» و «عبده الراجی فتحالله» میباشند.
حدوداً در بالای تمامی اسناد این آلبوم جمله «به نظر همایون رسید» به چشم میخورد و از این لحاظ مشخصاً محمدشاه، این اسناد را دیده است و در بعضی موارد دستوراتی صادر کرده است که به چند مورد در ذیل اشاره خواهد شد.
پایان مطلب/