اداره كل كتاب های خطی و نادر معاونت كتابخانه ملی جمهوری اسلامی ايران با دارا بودن هزاران نسخه خطی نفيس از قرن دوم هجری تا كنون به مثابه دريايی عظيم آثاری بی نظير از علم و تمدن و فرهنگ درخشان ايران اسلامی را درخود جای داده و مسئوليت خطير حفاظت از اين ذخاير و گنجينه های ماندگار فرهنگی را به عهده دارد. نكته حائز اهميت برای انديشمندان و جوانان امروز اين است كه كميت و كيفيت نسخه های خطی موجود كه حاصل عمر و تلاش دانشمندان، علما، نوابغ و هنرمندان اين مرزوبوم است نمايانگر پيشگامی و درخشش دانشمندان كشورمان در اكثر رشته های علمی در دوره های تاريخی گذشته به ويژه از دوره صدر اسلام تا حدود قرن ششم هجری قمری است.

این اداره کل هزاران کتاب‌‌ خطی‌، چاپ‌ سنگی و نفیس‌ را در خود جای‌ داده‌ است‌ و یکی‌ از ارزشمند­ترین‌ مجموعه ­های‌ خطی‌ ایران‌ و جهان‌ است‌. تنوع موضوعی در نسخه­ های خطی، چاپ سنگی و نادر کتابخانه ملی ایران قابل تحسین است و مهمترین موضوعات آن عبارتند از: قرآن و دعا، فقه و حدیث، اخلاق و عرفان، نجوم، تقویم، طب، جانورشناسی، تاریخ، ادبیات، فلسفه و منطق، دانش­نامه و لغت نامه، فیزیک و جغرافیا. این اداره کل همچنین با برنامه‌ریزی، سیاست ­گذاری و تشکیل کمیته ارزیابی و قیمت­ گذاری وظیفه افزایش منابع خطی، چاپ سنگی و نفیس کتابخانه ملی را بر عهده دارد و به گردآوری منابع از طریق خرید و نیز دریافت نسخ و آثار اهدایی و امانی می پردازد.

کهن­ ترین اثر خطی که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می­ شود مجموعه هفت رساله با عناوین «عجايب احكام اميرالمؤمنين»، «ذكرالخلائف و عنوان المعارف»، «رساله الي ‌احمد ابن ابي‌داود»، «الادب الصغير»، «ذخائر الحكمه»، «جاويدان خرد»، «رساله في‌ كتمان ‌السرّ و حفظ ‌اللّسان» است که تاریخ کتابت آن 420ق. و به خط نسخ كهن است و به شماره 16574-5 در مخزن این اداره کل نگهداری می­ شود.  در این اداره کل همچنین مجموعه گرانقدری از تابلوها، مرقعات، قطعات و نگاره­ ها از آثار هنرمندان و استادانی برجسته چون درویش عبدالمجید طالقانی، میرزا غلامرضا اصفهانی، رضا مافی، سید گلستانه، عمادالکتاب، حبیب ­الله فضائلی، غلامرضا امیرخانی، علی شیرازی و تابلوهای نقاشی و نگاره­ های آفریده حسین بهزاد، مصورالملک، مجید مهرگان و بزرگان دیگر و نیز تعداد قابل توجهی مهر، قلمدان و دیگر ابزار و ادوات خوشنویسی در این گنجینه نگهداری می­ شود.

در این اداره کل همچنین برای استفاده پژوهشگران در دو تالار با نام­های خوارزمی و آقابزرگ بیش از 3900 عنوان کتاب قدیمی و جدید مشتمل بر مراجع عمومی، دانش­نامه­ها، واژه­نامه­ها، تراجم، تذکره­ها، کتاب­های اعلام، کتاب­شناسی­ها، چکیده­ نامه­ ها، فهرست­ها و فهرستگان­ کتاب­های خطی، چاپ سنگی و منابع عکسی از کتابخانه­های ایران، هند و چند کشور دیگر به زبان­های فارسی، عربی و انگلیسی نگهداری می­شود.

اداره کل کتاب­ های خطی و نادر شامل چهار گروه تخصصی فراهم ­آوری، مخزن، سازماندهی و اطلاع رسانی است که در ادامه به شرح وظایف آنها می ­پردازیم.

گروه فراهم آوری وظیفه غنی­ سازی گنجینه منابع خطی و چاپ سنگی کتابخانه ملی را بر عهده دارد. این گروه پس از شناسایی آثار و مجموعه­ های ارزشمند و دریافت منابع، اعم از نسخ خطی، کتب چاپ سنگی، مرقعات، قطعات، تابلوهای خط و نقاشی، نگاره، جلد نفیس، ابزار نگارش و کتاب ­آرایی، آلات و ادوات علوم، به ارزیابی اولیه آنها می­ پردازد و با تشکیل یک کارگروه ارزیابی و قیمت­ گذاری متشکل از کارشناسان برون­ سازمانی و درون ­سازمانی، آنها را به طور قانونی ارزش­گذاری می­ کند. این گروه پس از موافقت فروشندگان با قیمت ­های پیشنهادی، به تهیه اسناد مالی می­ پردازد و کار را تا پرداخت وجه و تحویل آثار خریداری شده به مخزن پیگیری می ­کند.

لینک های مرتبط 

• شیوه نامه کمیته ارزیابی و قیمت گذاری نسخ خطی

اطلاعات تماس :

021-81622792

1. مخزن اداره کل کتاب ­های خطی و نادر وظیفه آماده سازی، ثبت، ورود اطلاعات توصیفی به سامانه سازمان، آسیب­ شناسی و آفت­ زدایی، رف­ خوانی، طبقه­ بندی و نیز حفاظت و نگهداری نسخ خطی را بر اساس استانداردهای متداول بر عهده دارد و در صورت لزوم برای بررسی بیشتر اصل نسخه ­ها را در اختیار متقاضیان قرار می­دهد.

مخزن خطی کتابخانه ملی در سال 1316ش با حدود ۳۰۰۰ نسخه خطی متعلق به کتابخانه عمومی معارف و سلطنتی و با کوشش مرحوم دکتر مهدی بیانی شکل گرفت و به تدریج به شمار نسخه ها اضافه شد. تا جایی که در سال ۱۳۳۶ش شمار نسخه های این مخزن به ۴۱۵۷ نسخه و در سال ۱۳۵۵ به ۵۳۰۰ نسخه رسید. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، نسخه های خطی کتابخانه پهلوی که افزون بر ۶۰۰۰ نسخه بود، به این مجموعه افزوده شد و شمار نسخ خطی کتابخانه ملی به ۱۲ هزار نسخه رسید. امروزه این مخزن با بیش از41000 نسخه یکی از بزرگترین مراکز نگهداری آثار خطی به شمار می ­رود. همچنین بیش از35000 کتاب چاپ سنگی نیز در کنار این مجموعه بی­نظیر نگهداری می­شود. از جمله آثار مهم این مجموعه می ­توان از کتاب­ های زیر نام برد:

• دیوان حافظ به خط نستعلیق عالی سلطان علی مشهدی با دو نگاره از شاهکارهای هنری عصر تیموری (کتابت: 878ق.)؛

• دیوان حافظ بسیار نفیس و مزیّن به خط نستعلیق میرحسین با هفت نگاره (کتابت: ‌۸۷۴ق.)؛

• دیوان حافظ کتابت ­شده در اوایل دوره صفویه با دو مجلس نگاره؛

• مثنوی معنوی، به خط غیاث کاتب تبریزی (کتابت: قرن هشتم هجری)؛

• مثنوی معنوی نزدیک به زمان حیات مؤلف (کتابت ۷۱۵ تا ۷۱۶ق)؛

• کلیات سعدی (کتابت: 784ق.) که در سال 1394 از سوی کمیته حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید؛

• کلّیات سعدی به خط یوسف بن محمد شیرازی (کتابت: 716ق) که دومین نسخه کهن تاریخدار از کلیات سعدی است؛

• شاهنامه کامل که در قرن هشتم در اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی کتابت شده است؛

• کتاب دستوراللغه (الخلاص) تألیف ابوعبدالله حسین بن ابراهیم مشهور به ادیب نطنزی(م. 477ق) (کتابت: 475 ق)؛

• ادویه مفرده تألیف ابوبکر حامد بن سمجون اندلسی در علم داروشناسی قرن هفتم که در دنیا بی­ نظیر است؛

• الامالی شیخ صدوق به خط ابن­سکون (کتابت: ۵۶۳ق)؛

• مجموعه رسالات فلسفی و اشعار فارسی و عربی (کتابت: 1004ق) با رقم صدرالدین محمد بن ابراهیم قوام شیرازی معروف به ملاصدرا و صدرالمتألهین (979- 1050ق)؛

•  مجموعه رسائل از ابوعلی سینا، ابوبرکات بغدادی، بابا افضل کاشی و چند رساله از شهاب­ الدین سهروردی (کتابت: 659 ق.)؛

• قرآن کریم به خط زین ­العابدین قزوینی (کتابت: 1219ق) که به دستور فرمانروای فارس حسینعلی میرزا فرمانفرما کتابت شده و تزئینات بی­نظیر آن در هر صفحه متفاوت با صفحات قبل و بعد است؛

• نهج ­البلاغه به خط محمد بن ابی ­القاسم بن موسی بن خلیل (کتابت: 521 ق.) که از قدیم ی­­ترین نسخه­ های کامل نهج ­البلاغه به شمار می ­­رود؛

• شرح اشارات و التّنبیهات، خواجه نصیرالدین طوسی (م. 672 ق) به خط مولّف؛

• کوچکترین قرآن ۸ ضلعی تاریخ دارجهان (کتابت: ۷۸۴ق)؛

ذخیره خوارزمشاهی (تألیف 504 ق) در علم طب تألیف اسماعیل‌ بن ‌حسن جرجانی‏ (434 – 531 ق.) به خط نسخ  علیقلی ‌ابن شهسواری‌ گروسی‏ و حسین ‌بن ذکریا که این نسخه شامل شش کتاب از نه کتاب این اثر مذهب‏ و مصور است (کتابت پنج کتاب: 676 ق. و کتابت یک کتاب: 1230 ق.)

گروه سازماندهی، مسئولیت فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپ سنگی، قطعات، رقعات، نگاره ­ها، دستنویس ­ها و نسخه‌های خطی الکترونیکی را بر عهده دارد و  تمامی اطلاعات منابع فهرست ­شده از طریق سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی به آدرس  Https://opac.nlai.ir  برای پژوهشگران و علاقه مندان این حوزه در دسترس قرار دارد. همچنین فهرست ­نویسان این بخش تاکنون توانسته‌اند بیش از 40 هزار نسخه خطی را در قالب 122 جلد فهرست نسخ خطی معرفی کنند. از میان ۱۲۲ جلد تاکنون 57 جلد فهرست نسخ خطی منتشر شده است و 60 جلد دیگر در دست اصلاح و ویرایش، پنج جلد آماده چاپ است. از جمله کارهای ارزشمند کتابخانه ملی ایران که با همکاری موسسه پژوهشی الجواد صورت پذیرفته، تهیه و انتشار فهرست جامع نسخ خطی کتابخانه‌های ایران با عنوان «فهرستگان نسخه‌های خطی ایران (فنخا)» در ۴۵ مجلد است.

گروه اطلاع ­رسانی اداره کل کتاب­های خطی و نادر وظیفه ارائۀ خدمات به مراجعان (حضوری، غیرحضوری و مجازی) و پژوهشگران داخل و خارج کشور را بر عهده دارد. استفاده از خدمات این گروه منوط به تنظیم فرم تقاضا و ذکر نوع تحقیق و پرداخت هزینه است. خدمات این گروه عبارت است از:

الف) ارائه کتاب ­های مرجع: گروه اطلاع رسانی وظیفه نگهداری و عرضه آثار و منابع مرجع موجود در دو تالار خوارزمی و آقابزرگ را به پژوهشگران بر عهده دارد.

ب) ارائه تصاویر نسخ خطی: این گروه وظیفه دارد تصاویر تمام یا بخشی از نسخه های خطی موجود در مخزن این اداره کل یا سامانه سازمان را به صورت سی دی، پرینت یا عکس در اختیار متقاضیان حضوری، غیرحضوری و مجازی قرار دهد.

پ) ارائه نسخه خطی: اگر تصویر نسخه خطی مورد تقاضا موجود نباشد و طی دو هفته امکان تصویربرداری از آن وجود نداشته باشد یا پژوهشگر خواهان بررسی فیزیکی نسخه باشد، گروه اطلاع ­رسانی با هماهنگی گروه مخزن و طبق ضوابط امکان رؤیت اصل نسخه را برای متقاضیان فراهم می­ کند.

ت) مشاوره: کارشناسان این گروه در صورت لزوم برای یافتن و تهیه منابع و نسخه ­های مورد نیاز به مراجعان مشاوره می­ دهند. گروه اطلاع ­رسانی علاوه بر خدمات مرجع مجازی، برای تسهیل دسترسی مراجعان به اطلاعات کتاب­ های مرجع و خطی و نادر از طریق پست الکترونیک، تلفن و فکس نیز پاسخگوی پژوهشگران است.

ث) برگزاری نشست­ های تخصصی: این گروه به طور متناوب نشست­ های تخصصی با موضوعات مربوط به نسخه­ شناسی، کتاب­ شناسی، متن­ پژوهی و کتاب ­آرایی را برگزار می ­کند.