معرفی و بررسی کتاب «سفرنامه یزد»، تألیف ناپیر مالکوم

نشست تخصصی با عنوان «معرفی و بررسی كتاب سفرنامه یزد (پنج سال در یك شهر ایرانی)»، تألیف ناپیر مالكوم و از مهم‌ترین سفرنامه‌های مبلغان مسیحی در ایران روز سه شنبه 8 اردیبهشت 1394 و با حضور دكتر علی‌محمد طرفداری،‌ مترجم كتاب، دكتر محمدرضا ابویی مهریزی و دكتر صفورا برومند، از استادان تاریخ، در اندیشگاه كتابخانه ملی برگزار شد.

در ابتدای جلسه، طرفداری ضمن خیر مقدم به حضار گفت: ناپیر مالكوم مؤلف كتاب پنج سال در یك شهر ایرانی كه با عنوان سفرنامه یزد به فارسی ترجمه و منتشر شده، از مهم‌ترین مبلغان مسیحی بریتانیایی است كه در اواخر دوره قاجار و عهد مشروطه برای تبلیغ مسیحیت به ایران و به طور خاص به شهر یزد سفر كرده و مدت پنج سال را در این شهر به سر برده و حاصل تجربیات و مشاهدات خود را بعد از بازگشت به انگلستان در كتابی با عنوان ذكر شده منتشر كرده است. وی در ادامه اضافه كرد: نخستین آشنایی من با این سفرنامه به سال‌ها قبل و زمانی بازمی‌گردد كه به نوعی با حوزه مطالعات یزدپژوهی و تاریخ محلی یزد درگیر بودم. بعد از آن سفر به انگلستان و دسترسی به منابع مطالعاتی كتابخانه‌های انگلستان و به ویژه كتابخانه ملی این كشور باعث شد تا بتوانم تحقیقات درباره این اثر را به شكل جدی‌تری دنبال كنم و همچنین به نسخه اصلی این كتاب نیز دسترسی یابم.

طرفداری سپس افزود: در مسیر این تحقیقات متوجه شدم كه اطلاعات كمی درباره زندگی و فعالیت‌های تبلیغی ناپیر مالكوم در ایران وجود دارد و غالب محققان تاریخ معاصر ایران و عصر مشروطه چندان اطلاعی درباره این سفرنامه و نظایر آن ندارند. لذا برای كسب اطلاعاتی درباره زندگی و فعالیت‌های مالكوم و با توجه به این كه خاندان‌های اشرافی در اروپا برخلاف ایران بسیار ریشه‌دار و مستمر هستند، به این فكر افتادم كه شاید بتوانم افرادی از خاندان او را یافته و از طریق آن‌ها خلاء اطلاعاتی درباره زندگی مالكوم را پر كنم. خوشبختانه این تلاش نتیجه داد و موفق شدم نواده مؤلف را یافته و موضوع ترجمه كتاب مالكوم به فارسی را با وی مطرح كنم. نواده مؤلف كه او نیز همان نام كوچك و فامیل پدربزرگ خود را دارد، از این موضوع بسیار استقبال كرد و عكس‌ها و تصاویر منتشر نشده‌ای از مؤلف كتاب را به همراه زندگی‌نامه وی تهیه كرده و در اختیارم نهاد. از این رو نسخه ترجمه فارسی این اثر از نظر تصاویر، بیوگرافی مؤلف و توضیحات تكمیلی مترجم، از متن اصلی كتاب به مراتب كامل‌تر است. 

طرفداری در خاتمه سخنان خود گفت: این سفرنامه نخستین سفرنامه از آثار مبلغان مسیحی است كه به فارسی ترجمه و منتشر شده و امیدوارم انتشار آن فتح بابی باشد برای مطالعه و ترجمه سایر آثار مبلغان مسیحی درباره ایران با هدف روشن كردن ابعاد پنهان و كم‌تر دیده شده فعالیت‌های مبلغان مسیحی اروپایی در ایران. همچنین این اثر ظاهراً تنها سفرنامه‌ای است كه به طور خاص درباره شهر یزد نوشته شده است. او سپس ادامه داد: كار ترجمه این كتاب و تهیه اطلاعات تكمیلی درباره این اثر در سال 1384 آغاز شد و امروز كه سال 1394 است، بعد از گذشت 10 سال كتاب منتشر شده كه لازم به ذكر است در مسیر چاپ و انتشار این اثر فراز و نشیب‌های بسیاری پیش آمد كه همین امر موجب كندی روند انتشار این كتاب شد.

در ادامه جلسه، برومند صحبت درباره كتاب سفرنامه یزد را با ارائه گزارشی از فعالیت‌های انجمن تبلیغی كلیسا در ایران آغاز كرد و گفت: نخستین فعالیت‌های مبلغان مسیحیت به قرون گذشته و ادوار تیموری و صفویه بازمی‌گردد كه هیئت‌های گوناگونی از فرق مختلف مسیحی به ایران و جهان اسلام سفر كرده و به تبلیغ مسیحیت در میان مسلمانان پرداختند. فعالیت‌های هیئت تبلیغی كلیسا در ایران نیز در ادامه همان فعالیت‌های تبلیغی مبلغان قبلی است كه از قرن نوزدهم آغاز شد و تا دوران انقلاب اسلامی ادامه داشت و البته هنوز هم این هیئت از طریق كانال‌های ماهواره‌ای و در بیرون از ایران فعال است.

برومند در ادامه افزود: معمولاً ترجمه سفرنامه‌های اروپایی به زبان فارسی در ایران تاكنون به صورت دقیق و وفادار به متن اصلی انجام نمی‌شده و مترجمان محترم برداشت خود از نوشته‌های سفرنامه‌نویسان را به عنوان ترجمه می‌نوشتند، اما خوشبختانه ترجمه این كتاب به صورتی دقیق و وفادار به متن انجام شده و نوع زبان و گفتار مؤلف و كهنگی متن كاملاً در روند ترجمه حفظ شده است.

سپس ابویی در خصوص سخنان مالكوم از ایران و شهر یزد صحبت كرد و گفت: نخستین كسی كه این كتاب را به جامعه محققان ایرانی معرفی و بر اهمیت آن تأكید كرده و آروز كرده بود روزی این كتاب به فارسی ترجمه شود، مرحوم ایرج افشار بود و بسیار متأسفیم كه امروز ایشان در قید حیات نیستند تا انتشار آن را ببینند. ابویی ادامه داد: توصیفات مالكوم درباره اقلیم، جغرافیا و محیط شهر یزد به قدری دقیق و گویاست كه آدمی با خواندن این توصیفات خود را كاملاً در آن محیط حس می‌كند. حتی بعضی از توصیفات وی از محیط شهر یزد و باغات و درختان این شهر تا اندازه زیادی به توصیفات برخی از نویسندگان عصر صفویه درباره یزد شباهت دارد، به گونه‌ای كه می‌توان احتمال داد چه بسا مالكوم متون آن دوره را نیز از نظر گذرانده بوده است.

ابویی در ادامه صحبت‌های خود افزود: البته برداشت‌های مالكوم درباره مذهب تشیع بسیار به برداشت‌ها و تحلیل‌های شرق‌شناسان شباهت دارد و از این نظر می‌توان به تحلیل‌های او در این باره نقدهای بسیار وارد كرد. به علاوه مالكوم درباره احساس تعلقات ملی در میان عامه مردم می‌گوید كه مردم یزد و به طور كلی مردم ایران بیش‌تر تحت تأثیر تعلقات همشهری بودن هستند كه البته این تحلیل او شاید در مورد عامه مردم صحیح باشد، اما با ذهنیت خواص جامعه ایران در گذشته‌های دور كه در منابع تاریخ ایران كاملاً انعكاس یافته‌اند، همخوانی ندارد.

ابویی ترجمه و چاپ این اثر را كه برای نخستین بار صورت گرفته است، اتفاقی بسیار مبارك در حوزه مطالعات یزدپژوهی و تاریخ محلی دانست و افزود: سفرنامه‌های اروپاییان درباره ایران از جمله مهم‌ترین منابع تاریخ ایران هستند كه بسیاری از نكته‌ها و دقائق تاریخ اجتماعی ایران كه مورد توجه نویسندگان داخلی قرار نداشتند، در آن‌ها انعكاس یافته‌اند و لذا ترجمه و انتشار این آثار می‌تواند منابعی گاه منحصر به فرد را درباره تاریخ ایران در اختیار محققان ایرانی قرار دهد.

در پایان جلسه پرسش‌هایی از سوی برخی از حضار مطرح شد كه طرفداری برای توضیحات بیش‌تر درباره این كتاب و پاسخ به برخی از سئوالات گفت: ارزش كتاب مالكوم و نظایر آن برای ما به جنبه اسنادی آن برمی‌گردد، و این كه این قبیل آثار برای ما در حكم اسناد دست‌اولی هستند كه از طریق آن می‌توانیم به صورتی مستند و محققانه فعالیت‌های جریان‌های تبشیری و اهداف و اغراض آن‌ها درباره جامعه اسلامی ایران را مورد نقد و بررسی قرار دهیم، ‌و شناخت كامل‌تر و دقیق‌تری از نوع و روند فعالیت‌های آنان به دست آوریم. به ویژه آن كه محققان ایرانی تاكنون كم‌تر به موضوع فعالیت‌های مبلغان مسیحیت در ایران توجه كرده‌اند و ما هم اكنون جز كتاب تألیفی خانم دكتر برومند، كم تر اثر پژوهشی مستقل دیگری داریم كه به بررسی كارنامه فعالیت‌های تبشیری در ایران پرداخته باشند. لذا با توجه به تداوم این فعالیت‌های تبلیغی در میان مردم جامعه ایران كنونی و نیز برای غلبه بر این فقر مطالعاتی و پژوهشی لازم است تا محققان به شكل گسترده‌تری به بررسی ابعاد پنهان این نوع فعالیت‌ها توجه كرده و آثار دست‌اول این مبلغان را ترجمه و در اختیار محققان ایرانی قرار دهند.