نسخه خطی «خمسه نظامی» موجود در کتابخانه ملی از دلنشینترین نسخههای نظامی گنجوی است
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نوشاد رکنی دانش آموخته مرمت و نسخهشناس که به عنوان رئیس اداره اطلاعات و حفاظت فرهنگی در کتابخانه و موزه ملی ملک فعالیت می کند، با بیان این مطلب به تشریح ارزش نسخه خطی «خمسه نظامی» اشاره کرد و گفت: نسخه خطی «خمسه نظامی» که به تازگی توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران خریداری شده است، مربوط به دوره تیموری یا کمی پس از آن در حوالی هرات است. کتابت این نسخه خطی به سال 892 قمری برمی گردد.
وی ادامه داد: در دوره تیموری و در دارالسلطنه هرات، معروفترین کارگاههای نگارش و تهیه نسخ خطی فعال بودند که نمونه شاخص آن آثار نفیس و ارزنده از کارگاههای بایسنغر میرزا و شاهرخ بوده که به یادگار مانده است. نسخ خطی این کارگاهها ویژگیهای شناخته شدهای دارند که در معرفی آنها پژوهش های بسیاری انجام شده است.
این نسخه شناس تاکید کرد: ولی در همین دوران در کارگاههای دیگر هرات، احتمالاً به سفارش اشراف اهل دل نسخ دیگری استنساخ و آرایهور شده، که در عین حال که متأثر از زمانه و کارگاههای سلطنتی بودند، استقلال سبک خود را نیز داشتند و نسخه خطی «خمسه نظامی» خریداری شده توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی، یک نسخه کاملا متفاوت از نسخ سلطنتی است.
وی تصریح کرد: نسخه خطی خمسه نظامی موجود در کتابخانه ملی نشان میدهد که سفارش دهندهای داشته و این سفارش دهنده غیر از پادشاه و شاهزادهها بوده که توان مالی کافی داشته و توانسته هزینه کتابت این نسخه را تقبل کند و در عین حال با سطح درک و فهم بالای فرهنگی چنین نسخه ای را سفارش دهد.
رکنی افزود: نسخه خطی «خمسه نظامی» به خط «مرشح بن قتلغ بن خواجه عبدالله سمرقندی» نگهداری شده در کتابخانه ملی نسخهای کامل است و با توجه به قدمت آن میتواند در تصحیح جامع خمسه نظامی کمک کند، البته خمسه نظامی چند بار در ایران و مسکو تصحیح شده و قدیمیترین نسخه آن مربوط به قرن هشتم است و در پاریس نگهداری میشود، ولی همیشه جای تصحیحهای جدید خالی است و این نسخه کامل خمسه نظامی با ویژگیهای خط و زبان آن میتواند به پژوهشگران تاریخ ادبیات بسیار کمک کند.
این دانش آموخته مرمت و نسخهشناس گفت: شناخت نسخههای خطی مثل نقشهبرداری نیاز به یک سری نقاط شاخص و به اصطلاح نقشهبرداران «بنچمارک» دارد که نسخههای شاخص و مطمئن هر دوره هستند. زمانی که یک کتاب به دست یک نسخهشناس برسد و او در تشخیص زمان آن شکهایی داشته باشد براساس ویژگیهای خط، کاغذ و کتابآرایی و مقایسه آن با این نقاط شاخص به تشخیص نسبی میرسد. این نسخه میتواند یکی از نمونههای شاخص برای نسخ خطی تولید هرات در دوره تیموری در کارگاههای غیرسلطنتی باشد.
وی درباره ویژگی، ماهیت و ارزشهای خمسه نظامی عنوان کرد: خمسه نظامی یک الگوسازی برای قصهپردازی ایجاد کرده و نمونهای شاخص در حوزه داستانهای ایرانی است و میدانیم که روایت و قصه ابزار مهمی در انتقال فرهنگ ایرانی محسوب میشود. حتی به نوعی تعامل فرهنگی این سرزمین با فرهنگهای همسایه نیز از این راه بوده است.
رکنی گفت: وقتی که قبل از اسلام «برزویه طبیب» را میفرستند که «کلیله و دمنه» را به ایران بیاورد، در واقع یک تعامل فرهنگی بین ایران و هند بود و بعدها این تعامل فرهنگی گسترده تر شد و تعامل فرهنگ عرب را نیز دربر گرفت. نمونه شاخص دیگر «هزار افسان» یا هزار و یک شب است.
رئیس اداره اطلاعات و حفاظت فرهنگی کتابخانه و موزه ملی ملک تصریح کرد: شیوه روایتگری خمسه نظامی با شیوه روایت در مثنوی و یا هزار و یک شب متفاوت است و برخلاف شیوه داستان در داستان، حکایتی را به صورت خطی روایت میکند. داستان های خمسه نظامی بسیاری از ویژگیهای روانشناسانه قوم ایرانی را دارا است و نظامی این داستان ها را با تسلطی که به زبان فارسی داشته بسیار دلنشین روایت کرده است.
رکنی ادامه داد: داستان های خمسه نظامی آنقدر جذاب است که بعدها بر آثار افرادی نظیر«جامی» و بسیار افراد دیگر نیز تأثیر گذاشته شده است و همانگونه که گفته شد بسیاری از کهنالگوهای ایرانیان را در خمسه نظامی میتوان پیدا کرد، تا جایی که داستانها و مضامین آن، بهویژه «لیلی و مجنون»، «خسرو و شیرین» و «هفت پیکر» جایگاهی کمنظیر در فرهنگ و ادب مردم ایران و حتی ضربالمثلها در محاوره های روزمره دارد. بیراه نیست اگر بگوییم بخشی از کهنالگوی ذهن ایرانیان متأثر از این شاهکار است.
وی درباره ارزش مطالعه خمسه نظامی عنوان کرد: ما یک اصل مهم را در سیستم جدید آموزشی فراموش و حذف کردیم که خیلی صدمهرسان است و آن بحث لذت بردن است. اگر کسی درس خواندن را فقط برای ارتقای علمی دنبال کند لذتی نمیبرد و چهبسا دانستههای خود را هم پس از مدتی فراموش می کند، ولی اگر از مطالعه کتابی لذت برده شود همه محتوای کتاب نیز بهتر درک میشود. بنابراین جوان ایرانی در وهله نخست باید به دنبال لذت بردن از این داستان ها باشد.
دانش آموخته مرمت و نسخهشناس با اشاره به بیگانه شدن نسل جوان با زبان فارسی گفت: یکی از مشکلات نسل جوان این است که با ترس از نفهمیدن و سخت بودن به سراغ این کتابها میروند؛ شاهکارهایی چون خمسه از مطالعه کتابهای انگلیسی که سختتر نیست! کافی است چند صفحه مطالعه کنند تا متوجه جذابیتهای روایتگری خمسه نظامی شوند و با شوق تا پایان کتاب را بخوانند. این کتاب تاثیرات ذهنی عجیبی بر روی هنرمندان و افراد بعد از خود داشته است و در نگارگری، ادبیات و ضرب المثلهای ایرانی بسیار تاثیر گذاشته است.
رکنی اظهار داشت: برای تصحیح یک کتاب معمولاً از قدیمیترین، خواناترین و صحیحترین نسخهها و نزدیک به زمان مولف و حتیالمقدور در حوزه فرهنگی و زبانی او استفاده میشود.
پایان مطلب//