17 دیماه سالروز کشف حجاب اجباری توسط رضاخان

مقدمه

قانون کشف حجاب در ۱۷ دی ۱۳۱۴ توسط رضا شاه به تصویب رسید که به موجب آن، زنان و دختران ایرانی از استفاده از چادر، روبنده و روسری منع شدند.

نخستین شایعات پیرامون قانون کشف حجاب، پس از آن پخش شد که ملکه افغانستان بدون حجاب به همراه شاه افغانستان در سال ۱۳۰۸ در زمان رضا شاه به ایران آمد. در ۱۳۱۳ خورشیدی رضاخان برای دیدار با آتاتورک به کشور ترکیه سفر کرد و اقامت ۲ هفته‌ای وی یک ماه به طول انجامید. از مهمترین ره‌آوردهای این سفر بعد از بازگشت به ایران، کشف حجاب بود به این منظور در ١٣١٤ خورشیدی رضاخان به تمامی وزارت خانه‌ها، به ویژه وزیر دربار و معارف دستور داد که مقدمات جشن بزرگی برای اعلام آزادی زنان و احقاق حقوق بانوان فراهم آورند.

این جشن از طرف علی‌اصغر حکمت که خود نقش فعال و مؤثری در این ماجرا داشت، در دانش‌سرای مقدماتی و در حضور رضاشاه برپا شد وطی آن همسر و دختران شاه و جمعی از همسران وزیران و وکیلان بدون حجاب شرکت داشتند. شاه طی نطقی، همه زنان را به عدم استفاده از حجاب تشویق نمود و اعلام کرد که تاکنون نیمی از جمعیت کشور به حساب نمی‌آمدند؛ زیرا در پرده به‌سر می‌بردند و ادامه داد که نجابت و عفت زن به چادر مربوط نیست و زن روحاً و اخلاقاً می‌بایست عفیف باشد.

از این تاریخ به بعد، استفاده از چادر یا هر سرپوشی، به جز کلاه‌های اروپایی، ممنوع اعلام شد. زنان محجبه حق ورود به خیابان‌ها یا استفاده از وسایط نقلیه را نداشتند. کسبه نیز مجاز به فروش اجناس به زنان با حجاب نبودند. آن‌هایی که جرأت می‌کردند در مقابل این بی‌قانونی خشونت‌بار ایستادگی کنند، با حمله و بی‌حرمتی مأموران شهربانی مواجه می‎شدند.

مأموران انتظامی مجاز بودند زنان محجبه را تعقیب نموده و به منزل آن‌ها وارد شوند، صندوق‌های لباس آن‌ها را تفتیش کرده و اگر چادر بیابند به غنیمت برده یا آن را پاره کنند. به وزارت معارف نیز دستور داده شده بود که در کلیه مدارس دخترانه، معلمان و دانش‌آ‌موزان بدون حجاب باشند و در غیر این صورت به مدارس راه داده نشوند. کلیه حکام ولایات نیز دستور داشتند از پذیرفتن زنان باحجاب که به ادارات مراجعه می‌کردند، خودداری به عمل آورند. اما از سوی دیگر، مطابق بخشنامه و متحدالمال‌هایی که از طرف دولت صادر می‌شد، شهربانی موظف بود که در نهایت حفظ امنیت از هر نوع سوءاحترام به زنان بدون حجاب جلوگیری کند.

 این قانون که مظهری از «تجدد اجباری» در عصر رضاخان پهلوی بود،  نقطه اوج سیاست‌هایی بود که در زمینه تغییر لباس از سال ۱۳۰۷ خورشیدی آغاز شده بود. لذا بیشتر مردم به سختی با آن مخالفت کردند و حاضر به پذیرفتن آن نشدند. جرقه اصلی مخالفت مردم با کشف حجاب نیز به واقعه مسجد گوهرشاد مشهد برمی‌گردد؛ واقعه ای که  در پی اعتراض مردم، منجر به تیراندازی نیروهای نظامی به معترضان در حرم امام رضا(ع) و شهادت جمعی کثیری از آنان شد.

اگر چه رضاخان هدف خود از این اقدام را وارد کردن زنان در کار و مشارکت اجتماعی عنوان کرده بود اما با توجه به اسلامی بودن جامعه ایران، زنان نسبت به این عملکرد واکنش سختی نشان دادند، برنامه کشف حجاب رضا شاه همچنین با مخالفت‌های گسترده ای از سوی روحانیون مواجه شد. زنان شاغل و همسران درباریان، ارتشی‌ها، تجار و غیره به اجبار کشف حجاب کردند و زنانی که مخالف کشف حجاب بودند منزوی شدند و کمتر در جامعه حضور یافتند.

لغو قانون کشف حجاب

پس از تبعید رضاخان از ایران در سال 1320، گروهی از زنان که از فشار حکومت استبدادی وی سخت به ستوه آمده بودند، در مخالفت با کشف حجاب، در معابر عمومی با چادر ظاهر شدند و مأموران حکومتی هم علی‌رغم وجود قانون کشف حجاب چندان که باید با آنان مقابله نمی‌کردند. سرانجام با مخالفت علما و مقاومت مردم، قانون کشف حجاب در سال 1323 لغو گردید.

 17 دی سال 1356، قیام انقلابی زنان مشهد علیه حکومت پهلوی

هفدهم دی‌ماه 1356 نیز در تاریخ انقلاب اسلامی برای شهر مشهد فصلی جدید محسوب می‌شود. در پی فعالیت‌های مؤثر مدرسۀ اسلام‌شناسی و حمایت سایر مدارس علمیۀ بانوان و نیز آیت‌الله شیخ‌ابوالحسن شیرازی در این روز تعدادی از زنان مسلمان مشهد که اکثرشان دانشجو بودند، به‌منظور اعتراض به مراسم هفده دی (سالگرد کشف حجاب) که همه‌ساله در میدان شهدا (مجسمۀ سابق) برگزار می‌شد، وارد خیابان‌های شهر شده و راهپیمایی را از خیابان‌های بازرگان (خسروی‌نو سابق) و آزادی (شاهرضای سابق) و خیابان شهدا (نادری سابق) شروع کردند و به قصد ورود به میدان شهدا حرکت خود را ادامه دادند. در موقع حرکت شعار نمی‌دادند و شعارشان را روی پردۀ سفید نوشته بودند: «ما زنان خراسان، آزادی خواهران دربند را خواهانیم». نزدیک میدان شاه سابق، ماشین‌های نفر بر پلیس راه را بر تظاهرکنندگان بسته و با حمله به صفوف زنان و ضرب و شتم آنها، هفده نفر از آنان را دستگیر و به کلانتری شماره پنج مشهد اعزام کردند.

این نخستین‌ اعتراض علیه حکومت پهلوی در مشهد بود. حضور زنان در این اجتماع سیاسی نوعی اعتراض به تشکیلات حکومت پهلوی و درخواست آزادی زنان دربند بود. هرچند به‌خاطر مسائل امنیتی و کنترل مطبوعات، این موضوع چندان بازتاب نیافت، اما حضور زنان در این راهپیمایی سرآغازی برای مبارزات مردم شهر مشهد قلمداد می‌شود.

مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه شرق کشور به همین مناسبت و به پاس گرامیداشت رشادت های زنان و مردان مسلمان برای دفاع از حجاب اسلامی، نمایشگاهی شامل 17 عنوان سند به صورت مجازی در وبگاه مرکز تقدیم علاقه مندان نموده است.