"نوروز" در همدان به روایت اسناد و عکس های تاریخی

مقدمه

استان کهن همدان به لحاظ تنوع فرهنگی و قومی و پیشینه تاریخی، انواعی از آداب و رسوم را در خود جای داده که هرکدام در نوع خود بی نظیر است. تجمع های مختلف، آیین ها و جشن های باشکوه و مراسم های خاص مردم همدان که در هر فصل و موقعیت اعتقادات و سنت های به ارث رسیده از گذشتگان را به نمایش می گذارد.

بسیاری از این آئین ها برگرفته از فطرت اجتماعی مردم این منطقه و توجه آنها به اهمیت اتحاد و مشارکت است که در طول تاریخ بارها تکرار شده است تا آنجا که در دوره ای این شهر به نام "هگمتانه" به معنی "محل گردآمدن مردمان" نامگذاری شد. هم اکنون نیز به اعتقاد بسیاری از مردم این دیار، برگزاری این مراسم بیشتر با هدف درکنار هم بودن و از حال یکدیگر باخبرشدن است که نمونه بارز آن برنامه های خاص ایام نوروز است.

در نخستین آیین ایام نوروز در استان همدان که از یک ماه قبل از پایان سال آغاز می شود، زنان و دختران به تمیزکردن خانه، شستن فرش ها و زیراندازها و تمیزکردن در و دیوار مشغول می شوند و پسران جوان و مردان نیز به تعمیرات خانه می پردازند و اگر در طول ۶ ماه پائیز و زمستان که به دلیل سرمای خاص منطقه کوهستانی همدان، مجال رسیدگی به امور فنی خانه را نداشتند تا یک هفته قبل از عید باید همگی کارهای عقب افتاده را انجام دهند و در کارهای خانه نیز به دیگر اعضای خانواده کمک کنند.

بعد از تمام شدن خانه تکانی به خرید نوروز می پردازند که در مرحله اول پدران و مادران برای بچه ها کفش و لباس نو می خرند و بعد از آن نیز تنقلات مخصوص عید مثل شیرینی، شکلات، میوه و آجیل را تدارک می بینند.

با فرارسیدن آخر سال رسومات خاص این شب در همدان آغاز می شود. در این شب و در مراسمی به نام قاشق زنی، پسر بچه های ۱۵-۱۰ ساله با پوشیدن پارچه های بزرگی مثل چادر نماز مادران خود و با وارد کردن ضربات متوالی قاشق فلزی بر کاسه مسی به ۷ خانه در محله خود می روند و وقتی صاحبخانه در را باز کرد، بدون هیچ حرفی فقط چند ضربه به کاسه می زنند. صاحبخانه هم برای این که دل بچه ها شاد شود چیزی مثل تخم مرغ رنگ کرده، شیرینی، آجیل یا مقدار کمی پول تازه و تا نخورده را داخل کاسه آنها می اندازد. اعتقاد مردم از برگزاری این مراسم در این است که اگر فرد قاشق زن از همسایه ها چیزی دریافت کند در سال جدید حاجتش برآورده می شود و سال پر برکتی خواهد داشت.

از دیگر رسم های مردمان همدان در شب چهارشنبه سوری این است که زنان و دختران جارویی که با آن خاک های خانه را جارو کرده اند را آتش می زنند و معتقدند با آتش زدن و پرتاب کردن این جارو همگی غم ها و گرفتاری های اهل خانه به بیرون از خانه پرتاب می شود و شادی و سرور جای آن را می گیرد.

از دیگر برنامه های این شب، پریدن از روی آتش و خواندن شعر است. در این مراسم همه اهل خانه و اغلب همسایه ها و فامیل، گرد هم جمع می شوند و از روی آتشی که با دور ریختنی های خانه برافروخته اند، می پرند و با صدای بلند می خوانند: «زردی من از تو، سرخی تو از من» که نشان از امید به سال تازه ای پر از جنب و جوش و شادی و سلامتی است.

بعد نوبت به آماده کردن سفره هفت سین می رسد که طبق عادت دیرینه مردم همدان هفت سین این سفره را باید تا حد ممکن تازه و از بهترین نوع باشد چرا که نشان از افزایش روزی و برطرف شدن تنگدستی در سال جدید است.

در کنار هفت سین متداول در همه نقاط ایران، استفاده از شیرینی های سنتی به ویژه شیرمال که سوغات خاص همدان به حساب می آید، مرسوم است که همه آنها در کنار آیینه و شمعدان و قرآن مجید بر روی یک پارچه سوزنی سفید چیده می شود. بعد از مراسم شب چهارشنبه سوری و تدارک سفره هفت سین، تا قبل از لحظه تحویل سال، نوبت برگزاری مراسم شال اندازی است.

این رسم تا حدی شبیه مراسم قاشق زنی است که البته بیشتر در روستاهای همدان رواج دارد. در این مراسم فرد شال انداز پس از کوبیدن درب هفت خانه بدون این که دیده شود یک سر شال خود را به درون خانه پرتاب می کند و وقتی که صاحبخانه آن را تکان داد شال را می کشد. مثل مراسم قاشق زنی در اینجا هم کادویی مثل آجیل، شیرینی و یا مقداری اسکناس به شال گره می زنند که نشان از افزایش رزق و روزی و برآورده شدن حاجات در سال نو است. بعد از تحویل سال افراد کوچکتر فامیل به دیدار بزرگترها می روند و اغلب پدربزرگان و مادربزرگان نیز تا روز هفتم و یا هشتم عید از خانه بیرون نمی روند و پذیرای فرزندان، نوه و نتیجه ها هستند.

عیدی دادن به کودکان جزو برنامه های سنتی و لازم الاجرای مراسم نوروز است که بیشتر آنها را اسکناس های نو و تا نخورده و تخم مرغ های رنگ کرده با پوست پیاز تشکیل می دهند.

پختن سمنو برای سفره هفت سین، پوشیدن لباس های نو و حضور در تفرجگاه ها، گرفتن عکس یادگاری تکی و دسته جمعی، حضور در عکاسخانه و گرفتن عکس یادگاری به مناسبت سال جدید، گذاشتن عیدی لای قرآن برای میهمانان و پر کردن گلاب پاش با گلاب ناب قمصر کاشان برای خیر مقدم از دیگر برنامه های نوروز در این دیار است.

با سپری شدن تعطیلات نوروز و فرا رسیدن سیزدهمین روز از فروردین ماه همه مردم استان، صبح زود از خانه های خود خارج می شوند و با آماده کردن مقداری غذا و مایحتاج، به دامان طبیعت بکر و منحصر به فرد همدان می روند و به اصطلاح «سیزده به در» می گیرند.

در این روز بیشتر مردم ناهار را میهمان کوفته های سنتی و دست پخت مادر بزرگ هایشان هستندکه مراسم «سیزده به در» را پررونق تر می کند.

در برنامه سیزده به در، رسمی دیگر نهفته است. مادربزرگ ها در این روز اغلب ۲۰ تا ۳۰ کوفته آماده می کنند که داخل یکی از کوفته ها، یک سکه طلایی رنگ قرار می دهندو معتقدندکه قسمت هرکسی که شد به حتم سال خوبی را پیش رو خواهد داشت. عصر روز 13 نقطه طلایی و شاید پایانی برنامه های نوروز در همدان داست.

ظرف یا جام پر از آبی از صبح روز 13 بین افراد حاضر گردانده شده و هر کس شی مشخصی مثل انگشتر خود را درون جام اندخته که در نهایت روی جام را با پارچه ای پوشانده و در طاقچه کنار قرآن گذاشته اند تا لحظه موعود فرا رسد. عصر همه در سالن یا اتاقی جمع می شوند. دختر نوجوانی چادر یا پارچه سفید بزرگی به سر انداخته و بالای اتاق می نشیند. بزرگ فامیل در کنار او نشسته است. بزرگترها و یا افرادی که ذوق ادبی و شعری دارند یا از حفظ و یا با تورق دیوان حافظ بیت شعری یا غزلی می خوانند بعد صبر می کنند تا دختر نوجوان که عروس مجلس است دست در جام پر از آب کرده و بدون دیدن محتویات یکی از اشیاء کوچک داخل آب را بیرون بیاورد و به همه نشان دهد. شعری که خوانده شد، فال صاحب شی است برای سال جدید.

ساعات پایانی این روز هم با گوش دادن به شعرها و داستان های قدیمی مادربزرگ و پدربزرگان و خواندن دیوان شعر حافظ سپری می شود. آئین ها و مراسم های سنتی در هرکجای ایران که باشد عطر و بویی دارد که لذت حتی یک بار تجربه کردنش هیچ گاه از ذهنمان پاک نخواهد شد.

از دیگر ویژگی های استان همدان در ایام نوروز، طبیعت خوش آب و هوای آن است که در کنار آثار باستانی و اماکن تاریخی و گردشگری متعددی که نشان از تمدن بالای این شهر است محیطی مناسب را برای گذراندن نوروز برای مردم این استان و مسافران نوروزی به وجود آورده است. محوطه تاریخی و باستانی گنج نامه در کنار آبشار زیبای آن، دشت میشان در دامنه کوه الوند با چشمه های طبیعی شفابخش، آرامگاه شیخ الرئیس ابوعلی سینا دانشمند فقید ایران زمین، آرامگاه باباطاهر عریان، تپه باستانی هگمتانه و باغات سرسبز و عطرافشان اطراف شهرها و همچنین سوغات بی شمار تک تک شهرستان های استان مثل سفال و سرامیک لاله جین، شیره ملایر، نقل و گردوی تویسرکان و مردم بسیار میهمان نواز و خودمانی این استان که با آغوش باز پذیرای میهمانان و مسافران نوروزی است تا گام های خود را بر دیدگان مردمان دیاری بگذارند که تاریخ ایران را از آن باید آغاز کرد.