در نکوداشت کاتب قرآن در مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس عنوان شد

قرآن ابراهیم سلطان؛ برگ زرینی بر کارستان قرآن‌نگاری ایران

آیین بزرگداشت ابراهیم سلطان، کاتب قرآن، به مناسبت ششصدمین سال درگذشت وی در مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس برگزار شد.

در این رویداد که با حضور دانشجویان و  پژوهشگران برگزار شد، تاریخ‌پژوهان و خط‌شناسانی چون غلامرضا امیر‌خانی، معاون کتابخانه ملی، عبدالرسول خیراندیش، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز و حمیدرضا قلیچ خانی سخنرانی کردند.

همچنین از یکی از نسخه‌های نفیس قرآن‌نگاری ابراهیم سلطان بانام «مصحف ابراهیم» که توسط دانشنامه فارس و با همکاری مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس و سازمان میراث فرهنگی استان منتشر شده، رونمایی شد.

محمدصادق میرزا ابولقاسمی، مولف کتاب هم دیدگاه های خود را در خصوص جایگاه ابراهیم سلطان در زنجیره خوشنویسان بیان کرد.

کوروش کمالی سروستانی، مدیرمرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس در این رویداد گفت: از آن زمان که ابن مُقله بیضاوی (328ـ272 ه. ق) هنرمند خطاط فارسی رسم‌الخط بدیع و شیوه جدید خط عربی را در قالب‌های ماندگار محقق، ریحان، ثلث ریحان، ترقیع، رقاع و نسخ که مدار آنان بر دایره و سطح بود، سامان داد و تا امروز که آثار مکتب قرآن‌نویسی فارس و شیراز زینت‌بخش گنجینه‌ها، مساجد و خانه‌هاست، در هیچ زمانی تلاش عاشقانه و عابدانة هنرمندان، نگارگران و خطاطان قرآن‌آرا، آرام نگشته است. 

وی افزود: اگر چه آرایه‌ها هم قدر و قدرت کلمات خدا نیستند، اما نشان‌دهندة کوششی زمینی از سرِ عشق برای ارج‌گذاری به سخنان آسمانی‌اند، در این بخش از هنر اسلامی نیز چون دیگر نهادهای تمدن اسلامی نقش فارسیان تأثیرگذار و ماندگار است. 

کمالی سروستانی ادامه داد: بي‌شك نقش سيبويه فارسي در سامان‌دهي نحو عربي، مجدالدين فيروزآبادي در تدوين قاموس عربي و ابن‌مقله بيضاوي در تعالي خط عربي بر هيچ پژوهندﮤ تمدن اسلامي پوشيده نيست.

وی افزود: مطاﻟﻌﮥ تاريخ جمع و نگارش قرآن كريم نشان دهندﮤ آن است كه قرآن‌نگاري را مي‌توان با كمي تسامح به دوران پيش و پس از ابن‌مقله تقسيم كرد؛ چرا كه در قرن چهارم هجري در دوران خلافت المقتدر عباسي و وزارت ابن‌فرات «ابن مقله» اين فرصت را مي‌يابد كه از تلفيق زيباشناسانه خطوط بومي سرزمين‌هاي عربستان و عراق كه در تحقيقات بعدي به نام‌هاي كوفي، مكي، مدني، حجازي و عباسي خوانده شده‌اند، خطي بيافريند كه به مناسبت سهولت در تحرير و قرائت و زيبايي بصري، ناسخ خطوط ديگر شود و از همين رو «نسخ» نام گيرد و از آن زمان در امپراطوري اسلامي شايع و رايج شود؛ بررسي ويژگي‌هاي قرآن‌هاي به دست آمده تا پيش از ابن‌مقله كه تا اوايل قرن چهارم را در برمي‌گيرد، براي اثبات مدعاي فوق كارساز خواهد بود.

کمالی سروستانی با استناد به کتاب سبك عباسي گفت: «بيشتر قرآن‌هاي پيش از قرن چهارم، كه در دسترس ما قرار دارد، به شكل رقعاتي است كه اغلب شامل يك تك برگ و يا حتي قسمتي از آن است»؛ به عبارت ديگر تا قرن چهارم هيچ قرآن كاملي را سراغ نداريم كه در گنجينه‌هاي جهان نگهداري شود. يكي از ويژگي‌هاي دست‌نگاشته‌هاي نخستين قرآني، تنوع بيش از حد آنهاست. تنوع اين دست‌نگاشته‌ها به گونه‌اي است كه آن‌ماري شيمل اسلام‌شناس آلماني «گونه‌هاي سبك نگارش را در اين دوران برابر با تعداد دست‌نوشته‌هاي نگاشته شده مي‌داند».

وی افزود: گسترش جغرافيايي كشورهاي اسلامي، ضرورت حل و فصل نهايي قرآن نويسي در جهان اسلامي را در دستور كار عالمان، حاكمان و خلفاي عباسي قرار داد و سرانجام در اوايل قرن چهارم پس از پراكنده‌نويسي‌هاي بي‌سامان، جهان اسلامِ وسعت يافته براي يكدستي و هماهنگي، نيازمند تدوين متن واحدي از قرآن شد و ابن‌مقله بيضاوي اين افتخار را نصيب خود كرد.

وی با استناد به کتاب «كارهاي استادانه» ادامه داد: «در سدﮤ چهارم هجري، شكل ظاهري قرآن‌هاي دست‌نويس به نحو شگرفي دچار تغيير و تحول شد. در اكثر مناطق كاغذ جاي پوست را گرفت و صفحه‌آرايي افقي به صورت عمودي درآمد». 

مدیر دانشنامه فارس توضیح داد: با پيشنهاد «رسم‌الخط نوين» ابن‌مقله دوران تازه‌اي را در قرآن‌نگاري جهان اسلام پي ريخت؛ دوراني كه با خلق آثار ارزشمند ابن بواب (م. 4130ق)، ياقوت مستعصمي (م.  698 ق) و ابراهيم سلطان بن شاهرخ (796ـ838 ق) تداوم يافت.  بر اساس کتاب پس از تيمور، «در سراسر قرن نهم و دهم (ﻫ.  ق) شهر شيراز يكي از مراكز اصلي تدوين كتب دست‌نويس به شمار مي‌آمد.  برخي از آثاري كه در شيراز كتابت شده، از نظر كيفيت و سبك و سياق با نمونه‌هاي متعلق به تبريز يا قزوين برابري مي‌كند». اگر چه بهترين كاتبان و مذّهبان شيراز در اواخر قرن نهم به استخدام دربار آق‌قويونلو در تبريز و ديگر نقاط درآمده بودند و آثار ارزشمندي آفريدند؛چنان‌كه در همين دوران عبدالحق امانت خان شيرازي خوشنويس و قرآن‌نگار برجسته به هند مهاجرت مي‌كند؛ در کتاب «كمال آراستگي» درباره او می خوانیم که«هم به عنوان كاتب رسمي دربار امپراتوران مغول و هم به عنوان هنرمندي كه كتيبه‌هاي متعددي را براي ساختمان‌هاي با ارزش نوشته، شهرت دارد و مهم‌ترين كتيبه او بر مشهورترين عمارت اسلامي هند، يعني تاج‌محل در آگرا نقش بسته است». اما در همين ايام خوشنويسان برجسته‌اي چون شهر امير، حسين فخار شيرازي، عبدالله شيرازي، محمد شيرازي، محمدرضا شيرازي و... در قرن نهم تا يازدهم (ﻫ . ق) شيراز را با آثار خود در تاريخ قرآن‌نگاري ماندگار كردند.

وی افزود: بر این قرار، سیر کاروان کتابت نور، قرآن کریم، که از نخستین قرون در ممالک اسلامی آغاز شده بود، به سال 830 هجری قمری، به ابراهیم سلطان، حاکم فارس و نسخه "مصحف ابراهیم" رسید و او به خلقی سترگ و هنرمندانه دست یازد و برگی زرین بر کارستان شگرف قرآن نگاری این دیار افزود. او که اقلام ستّه را به نیکویی یاقوت می نگاشت و کتابت های بسیاری بر عمارات شیراز همچون مسجد جامع عتیق، صفۀ بارگاه سعدی، عمارات دارالصفا و دارالایتام، کاخ تچر و بقعۀ علی بن حمزه داشت، کتابت قرآن‌ها و دیوان‌های فراوانی را در کارنامه سترگ هنری خویش داراست.

مدیر دانشنامه فارس تاکید کرد: ششصدمین سال درگذشت ابراهیم سلطان، ما را و یاران همراه را بهانه ای شد تا به قدم شوق به چاپ نسخه کتاب ارزشمند او  به گونه ای نفیس برآییم و با تبیین ویژگی های هنری و علمی این اثر مانا، از سویی دین خود را به مصحف کریم و قرآن نگاری فارس ادا کنیم و از دیگر سوی، مقام شامخ هنرمندانه ابراهیم سلطان را به جهت خلق آثار هنری و پاسداشت قرآن کریم، در ششصدمین سال درگذشتش ارج نهیم.

معاون کتابخانه ملی هم در این رویداد به تشریح وضعیت سیاسی شیراز در عهد ابراهیم سلطان پرداخت و این دوران را روزگاری نسبتاً آرام خواند و تأکید کرد: وی حاکمی نسبتاً عادل، اهل ذوق و حس بود.

امیرخانی که در مورد « شیراز در عهد ابراهیم سلطان» سخن می‌گفت، کتابت و نگارش آثاری همچون ظفرنامه، انیس الناس و تدوین منشور کتابداری را از مهمترین رویدادهای فرهنگی آن زمان خواند.

خیراندیش، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز هم در این نشست در مورد «تجارت و امنیت در ابرقو، سیاست و فرهنگ در شیراز (عصر میرزاییان؛ فارس در روزگار جانشینان تیمور)» سخن گفت.

وی با تبیین تحولات اواسط قرن هشتم  به تبدیل هرمز به یک بندر بزرگ بین المللی و جانشینی آن با بندر سیراف پرداخت.

وی افزود: جانشینی بندر هرمز باعث ایجاد منبع جدید از ثروت  برای فارس و ایجاد راه بازرگانی تازه می‌شود؛ در این میان کشمکش‌هایی میان فارس و کرمان وجود داشت و در نهایت ابرقو به عنوان یک راه میانه در نظر گرفته شد.

خیراندیش گفت: به عنوان یک مورخ  جدا شدن ابرقو از فارس با توجه به پیشینه تاریخی آن  موجب ناراحتی است.

وی افزود: شاهرخ با توجه به جایگاه کلید فارس برای انتقال ثروت ابراهیم سلطان را به قدرت رساند و محور ارتباطی فارس به خراسان برقرار شد. در این دوره شیراز موقعیت خودش را حفظ کرد؛ تلاش ابراهیم سلطان برای جلوگیری از خروج ثروت در فارس و حفظ جایگاه اشراف و ثروتمندان باعث شد فارس مامنی برای هنرمندان باشد.

وی همچنین به شکل‌گیری طریقت مرشدیه از کازرون تا سایر نقاط فارس اشاره کرد که در این دوره خانقاه‌های مرشدی موجب تحولاتی شدند که در نهایت به  ظهور «شیخ روزبهان بقلی» در شیراز منجر شد.  اندیشه های روزبهان در ارائه جلوه ای از عشق مجازی باعث پیوستن جنبه جمالی و رمزی عرفان در خط شد و جنبش‌های نقطویه و حروفیه را با تکیه بر رموز عرفانی شکل داد.

وی خاطرنشان کرد: در همین دوران خط به صورت رمز‌نگارانه و زیباشناسانه مورد توجه اشراف و ثروتمندان و شاهزادگان قرار گرفت .

در ادامه آیین بزرگداشت ابراهیم سلطان، حمیدرضا قلیچ خانی، به عیار سنجی آثار ابراهیم سلطان پرداخت و گفت: شگرد وی در کتابت، کتیبه نویسی است که در الگوی کتیبه‌های بنای علی ابن حمزه(ع) دیده می شود.

وی با طرح این موضوع که باید اثر هنری سیاستمدارن را فارغ از ملاحظات سیاسی و اجتماعی آنان ارزیابی کرد گفت: این موضوع در حوزه ادبیات کاملا اتفاق افتاده و مثلا عیار اشعار ناصرالدین شاه برای مردم مشخص است.

نویسنده اولین کتاب مرجع خوشنویسی مغفول ماندن پژوهش در جلوه‌های زیباشناسانه، صفحه ارایی و عیارسنجی آثار شاهزادگان تیموری را فارغ از موقعیت سیاسی و اجتماعی آن‌ها فقدانی در پژوهش‌های هنر خط اعلام کرد؛ به گفته وی باید آثار ابراهیم سلطان را با در نظر گرفتن آثار خوشنویسی بعد و قبل از وی بررسی کرد.

قلیچ خانی افزود: نگارش قرآنی توسط هنرمندان ملی که به دست خوشنویسی ایرانی کتابت شده باشد و بتوان آن را با نام ایران در  جهان معرفی کرد کاری دشوار است که طی 40 سال گذشته صورت نگرفته است.

محمدصادق میرزا ابوالقاسمی عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز درخصوص جایگاه ابراهیم سلطان در زنجیره خوشنویسان به جایگاه فرهنگی او اشاره کرد و گفت:وی در نسخه آرایی و تولید نسخ خطی رقیب برادرش بایسنقر میرزا است و رقابتی که این دو باهم در حوزه فرهنگی و تولید کتاب و حمایت از هنرهای وابسته به کتاب دارند، باعث مراودات و تولید نسخ برای تبادل و ارتباط هنرمندان شد.

مولف کتاب مصحف ابراهیم در مقایسه بایسنقر میرزا و ابراهیم سلطان جایگاه ابراهیم سلطان را از لحاظ تعداد نسخه و کیفیت آثار رفیع‌تر دانست و عنوان کرد: وجوهی از استعداد هنری ویژه در خوشنویسی برخی آثار او از جمله آثار بقعه سعدی و ظهیری به چشم می‌خورد.

میرزا ابوالقاسمی با اشاره به اینکه هر اثری در منابع تاریخی به ابراهیم سلطان نسبت داده اند، امروز وجود خارجی ندارد، تصریح کرد: در منابع تاریخی به آنچه امروز از ابراهیم سلطان شناخته شده اشاره نشده که یا کتیبه اند یا کتابت قرآن؛ در نتیجه حوزه ابراهیم سلطان در خوشنویسی به طور دقیق و مشخص با آثارش در منابع تاریخی و آنچه از او موجود است، مطابقت دارد.

وی در ادامه به مشهورترین زنجیره تاریخ خوشنویسی، با عنوان زنجیره یاقوت اشاره کرد و گفت: ابراهیم سلطان در زنجیره یاقوت، با دو تا سه واسطه به یاقوت می رسد.

عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز به رشد صنعت کاغذسازی در سده هشتم هجری اشاره کرد که منجر به ساخت کاغذ در قطع بغدادی شد که عامل گسترش «بزرگ‌نویسی» در سرزمین های اسلامی بود.

میرزا ابوالقاسمی ادامه داد: قرآن 30پاره اولجایتو در سال 706 به عنوان اولین نمونه از این قطع و آخرین آن در این قطع قرآن ابراهیم سلطان است؛ از سوی دیگر کتیبه نویسی در ذات خود با مفهوم درشت و بزرگ نویسی همراه است و درنتیجه مصحف‌نویسی ابراهیم سلطان تابع کتیبه نویسی اوست.

وی به پژوهش‌های صورت گرفته در جهان غرب در حوزه هنرهای اسلامی اشاره کرد و بیان داشت:  بر اساس این تحقیقات از جمله بهترین آثار هنری در کارگاه و تحت حمایت ابراهیم سلطان تولید شده و او را به عنوان حامی هنر معرفی می‌کنند.

مولف کتاب مصحف ابراهیم، این نسخه را از این جهت که جزو سالم‌ترین

نسخه‌ها و آخرین نسخه‌های اوست و خطش به نسبت دیگر آثار ابراهیم سلطان بهتر است و همچنین به دلیل ناشناختگی آن درحوزه بین المللی شایان توجه دانست.

اين همايش با همكارى سازمان ميراث فرهنگى فارس ،دانشنامه فارس و مركز اسناد وكتابخانه ملى فارس برگزار شد.

دراین رویداد نسخه اصلى قرآن ابراهيم سلطان توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری فارس به نمايش گذاشته شد؛ مصيب اميرى مدیرکل این سازمان هم در حاشيه اين همايش اعلام كرد كه اقدامات اوليه جهت ثبت ملى قرآن ابراهيم سلطان آغاز شده است.

انتهای پیام