30 اسفند 1268ش ، اعطای امتیاز تجارت توتون و تنباكو به انگلیس

مقدمه

اندیشه‌ی انحصار تجارت توتون و تنباكو را، نخستین بار محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه، وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه مطرح كرد. وی، در جمادی‌ ثانی 1303، پیشنهادی در نه فصل و با عنوان «قانون اداره‌ی انحصاریه‌ی تنباكو و توتون و متفرعات آن» به ناصرالدین‌شاه عرضه كرد، كه با بی‌توجهی شاه مواجه گردید. یك سال بعد، اعتماد‌السلطنه طی نامه‌ی دیگری در سی فصل ، مسئله‌ی دریافت مالیات از عایدات دخانیات را، برای ازدیاد عواید كشور تنظیم كرد. به ‌رغم آن كه ناصرالدین‌شاه قانون فوق را مورد تصویب قرار داد، به سبب مخالفت علما و بی‌میلی امین‌السلطان، صدر‌اعظم- كه به دستور شاه عهده‌دار اجرای آن بود ـ هرگز تحقق نیافت. سه سال پس از وقایع فوق و در پی سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا در سال ‌1269‌ش.- كه به تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سرهنری درومند ولف انجام گرفت - دولت انگلیس فرصت مناسب را برای كسب امتیاز انحصار توتون و تنباكو به دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت، محول كرد. تالبوت، نخستین مذاكره‌ی خود را درباره‌ی انحصار تجارت توتون و تنباكو، در شهر برایتون با اعتماد‌السلطنه آغاز كرد و پس از كسب اطلاعات كافی در این زمینه، امین‌السلطان را با دادن وعده‌های فراوان متقاعد كرد كه او نیز، موافقت شاه را در ازای دریافت سالانه 25 هزار لیره جلب نماید. 
ناصرالدین شاه، چون برای تأمین هزینه‌ی‌ سفرها‌ی خود به اروپا با مشكلات  مالی مواجه بود، با اعطای امتیاز موافقت كرد و پس از مراجعت به ایران در رجب 1307ق.، قراردادی با تالبوت ـ كه با كمك دولت و عده‌ای از سرمایه‌داران انگلیسی، كمپانی رژی را با سرمایه‌ی 650 هزار لیره تأسیس كرده‌بود ـ منعقد كرد. بدین ترتیب، در 28م رجب 1307 /20م مارس 1890، امتیاز تجارت توتون و تنباكو به مدت پنجاه سال به تالبوت اعطا گردید. این امتیاز- كه به امضای شاه و سرهنری ولف رسید- دارای پانزده فصل بود كه حكایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران و بی‌اعتنائی به منافع ملت ایران داشت. 
 مطابق با این قرارداد، شركت رژی متعهد می‌گردید كه در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباكوی ایران به مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ 15 هزار پوند استرلینگ همراه با یك چهارم سود خالص خود را، به شاه بپردازد. با انعقاد این قرارداد، تولید‌كنندگان و فروشندگان داخلی نیز، استقلال خود را از دست دادند؛ زیرا برای فروش توتون و تنباكو، بایست از شركت خارجی اجازه می‌گرفتند.
 كمپانی رژی، در آغاز به صورت ناشناخته به فعالیت می‌پرداخت. همین كه به استناد فصل نهم امتیازنامه ـ‌كه صاحب امتیاز را مجاز به واگذاری حقوق خود به دیگری می‌كردـ امتیاز خود را به «شركت شاهنشاهی تنباكوی ایران» فروخت، با مخالفت‌های گسترده‌‌ی مردم و روحانیون مواجه شد. نخستین اعتراض‌ها به رهبری روحانیت، از سید‌علی‌اكبر فال‌اسیری از علمای برجسته‌ی شیراز آغاز شد. این اعتراض- كه هم‌زمان با ورود مأموران انگلیسی رژی به شیراز، به تعطیلی بازارها و اجتماع مردم در مساجد انجامید- رژیم را برای مهار جریان، به دستگیری و تبعید سیدعلی‌اكبر فال‌اسیری و گلوله‌باران مردم واداشت. به رغم تمام خشونت‌های حكام، مقاومت مردمی ادامه یافت و قیام مردم شیراز، به تبریز، مشهد، اصفهان، تهران و دیگر نقاط ایران نیز گسترش یافت.
در اواخر ربیع‌ثانی1309، در تهران شایع شد كه حكمی از میرزای شیرازی در باب تحریم استعمال دخانیات صادر، و به اصفهان مخابره شده‌است. در اوایل جمادی‌اول، با رسیدن بسته‌ی پستی به تهران، صورتی از حكم درمیان مردم منتشر شد؛ با این توضیح كه نسخه‌ی اصلی آن را فقط میرزا حسن آشتیانی مشاهده كرده بود. متن حكم چنین بود: «بسم‌الله الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباكو و توتون بای نحو كان، در حكم محاربه با امام زمان- علیه‌‌السلام- است. حرره الاقل محمد‌حسن الحسینی.» 
بلافاصله پس از صدور فتوا، مأموران حكومت، وظیفه یافتند كه از انتشار این حكم و آگاهی مردم از آن ممانعت به عمل آورند. با این حال در همان نیمه‌ی روز اول- كه حكم به دست میرزای آشتیانی رسیده بود- در حدود صد‌هزار نسخه از حكم نوشته‌شد و در سراسر كشور پخش گردید. با صدور این فتوا، مردم از همه‌ی اصناف، مبارزه‌ی سیاسی را علیه 
قرارداد استعماری امتیاز تنباكو ، وظیفه‌‌ی شرعی و تكلیف الهی خود قلمداد كردند و قلیان‌ها را شكستند و توتون و تنباكو را به آتش كشیدند. در این میان، حتا اندرونیان حرم‌سرای شاهنشاهی نیز، از مصرف دخانیات پرهیز كردند؛ به نحوی كه انیس‌الدوله، «سوگلی ناصرالدین‌شاه»، دستور جمع‌آوری قلیان‌ها را صادركرد. بدین ترتیب، شاه كه حتا در اندرونی خویش نیز شاهد شكسته‌شدن قلیان‌ها و تحریم توتون و تنباكو بود، برای آن كه مبادا كسی از دستورش سربپیچد و به احترامش لطمه‌ای وارد آید، به هیچیك از نوكران خود دستور آوردن قلیان نمی‌داد.
این حركت همگانی و تبعیت آشكار مردم از حكم میرزای شیرازی، اولیای دولت را بر آن داشت تا به منظور ایجاد شكاف در رفتار معترضانه‌ی مردم، شایعه‌ی جعلی بودن حكم را مطرح سازند. از این رو، با مساعدت برخی واعظان وابسته به دربار، به شایعه‌ی جعلی بودن فتوا دامن زدند و حاج‌محمد‌كاظم ملك‌التجار را، منشأ جعل حكم معرفی و او را به قزوین تبعید كردند. اما این اقدام‌ها نیز تأثیری در روند قضایا نداشت و شاه و دربار را، ناگزیر به سمت تفرقه‌افكنی میان علما كشاند. از این رو، شاه و امین‌السلطان به میرزای آشتیانی روی آوردند و از او خواستند كه چون او نیز همانند میرزای شیرازی مجتهد است، حكمی بر اباحه و تجویز استعمال دخانیات صادر كند. در این میان میرزای آشتیانی و دیگر علما،‌ شاه و درباریان را به‌‌كلی مأیوس ساختند و قاطعانه گفتند كه حكم میرزای بزرگ را جز خود او، شخص دیگری نمی‌تواند تغییر دهد. آن‌ها همچنین افزودند كه: «این كار اصلاح بر نمی‌دارد، باید متوقف شود... این امتیازات باید بر‌گردد و تا برنگردد، میرزا آرام نمی‌گیرد.» 
آخرین حربه‌ی شاه و دربار، تشكیل جلسه‌ای با حضور دولتیان و علما بود. در این جلسه ، شاه خواستار حكم حلیت استعمال تنباكو شد كه با پاسخ صریح حاضران مواجه گردید. در این میان امین‌السلطان، به علما وعده داد كه اقداماتی جهت لغو امتیاز خواهد كرد؛ ولی در برابر از آنان خواست كه صریحاًً استعمال دخانیات را مجاز اعلام كنند. علما در برابر اصرار امین‌السلطان، اظهار داشتند كه چون امتناع مردم از استعمال دخانیات مستند به حكم میرزای شیرازی است، 
تنها چاره‌ی كار، مراجعه به وی و كسب اطلاع از نظر اوست. ناصرالدین‌شاه- كه از یك سو با اوضاع آشفته‌ی داخلی و از سوی دیگر با مخالفت‌های جدی مسئولان كمپانی و كارگزاران سفارت انگلیس روبه رو بود- در حالی كه تنها دو هفته از صدور حكم تحریم می‌گذشت، به الغای انحصار داخله‌ی توتون و تنباكو پرداخت تا امین‌السلطان در جلسه‌ی دیگری با حضور علما، این خبر را اعلام نماید كه از این پس انحصار داخلی لغو شده و مردم می‌توانند توتون و تنباكوی خود را آزادانه در داخل كشور خرید و فروش نمایند. دو هفته پس از اعلام لغو امتیاز داخلی، میرزای شیرازی به تلگراف ارسالی علما‌ی تهران پاسخ داد. او در این تلگراف، ضمن تشكر از شاه به جهت لغو امتیاز، اظهار امیدواری كرد كه دست‌های خارجی، به‌كلی از ایران كوتاه شود. 
 سرانجام شاه در پنجم جمادی‌ثانی 1309، برای اطمینان بیش‌تر در دستخطی به امین‌السلطان، لغو كامل امتیاز را اعلام كرد تا وی به آگاهی علما و مردم برساند. ولی مخالفان آرام نگرفتند و عزل امین‌السلطان را ـ كه از نظر آنان حامی امتیاز بود- و لغو تمام قراردادهائی را كه با خارجیان منعقد شده بود، خواستار شدند. بدین ترتیب، درنتیجه‌ی لغو امتیاز تنباكو، علما نیز حكم تحریم تنباكو را پس از 55 روز لغو كردند.