اسناد خشكسالی

مقدمه

كشور ایران به دلیل واقع شدن در منطقه خشك و نیمه خشك كره زمین هرچند سال یك بار پدیده خشكسالی را تجربه می‌كند. بر اساس اساطیر و منابع كهن تاریخی از روزگاران باستان تا به امروز همواره این پدیده یكی از دغدغه‌های حاكمان و مردمان این سرزمین بوده است. در آثار برجای مانده از هخامنشیان در كتیبه بیستون، داریوش اول، از اهورا مزدا درخواست می‌كند كه كشور ایران را از خشكسالی ایمن نگاه دارد.

امروزه با پیشرفت علم و تكنولوژی دانشمندان ایران و سایر كشورها موفق شده‌اند با مطالعات دقیق و دراز مدت به یافته‌های ارزشمندی درباره تعریف خشكسالی، انواع و پیامد‌های این پدیده دست یافته و به دولت‌ها راهكارهای ارزشمندی برای مهار و كاستن از پیامدهای آن پیشنهاد كنند.

طبق تعاریف علمی، خشكسالی معلول یك دوره شرایط خشك غیرعادی است كه به اندازه كافی دوام دارد و باعث ایجاد عدم تعادل در وضعیت هیدرولوژی یك ناحیه شود.

در دهه‌های اخیر در بین حوادث طبیعی كه جمعیت‌های انسانی را تحت تأثیر قرار داده‌، تعداد فراوانی پدیده خشكسالی از نظر درجه شدت، طول مدت، مجموع فضای تحت پوشش، تلفات جانی، خسارات اقتصادی و اثرات اجتماعی دراز مدت در جامعه، بیشتر از سایر بلایای طبیعی بوده است. همچنین تمایز این پدیده با سایر بلایای طبیعی در این است كه به تدریج و در یك دوره زمانی نسبتاً طولانی عمل كرده و اثرات آن ممكن است پس از چند سال و با تأخیر بیشتری نسبت به سایر حوادث طبیعی ظاهر شود. بنابراین چون تعیین دقیق زمان شروع این پدیده كار مشكلی است، آن ‌را یك پدیده و بلیه خزنده می‌دانند. از سوی دیگر چون خشكسالی برخلاف سایر بلایای طبیعی كمتر منجر به خسارات ساختاری می‌شود، كمك‌رسانی در هنگام وقوع این پدیده، در مقایسه با سایر پدیده‌ها مثل سیل، پیچیده‌تر و مشكل‌تر است.

با توجه به مباحث مطرح شده، آگاهی از اسناد موجود در آرشیو ملی برای آشنایی جامعه ایران با این پدیده و پیامدهای ناشی از آن، تلاشی لازم و ضروری به نظر می‌رسد. از این رو در قالب این نمایشگاه مجازی، سعی بر آن است تا با ارائه گزیده‌ای از اسناد موجود در آرشیو ملی، اهل تحقیق و پژوهش و مسئولان امر را به صورت مستند با پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این پدیده و راه‌كارهای كاهش عوارض آن در سال‌های گذشته، آشنا سازیم.

اسناد ارائه شده در این نمایشگاه، به خوبی گویا و روشن كننده این واقعیتند كه خشكسالی پدیده‌ای مختص به یك ناحیه خاص از كشور ما نیست، بلكه سراسر ایران حتی منطقه پر باران كنارهای دریای خزر نیز از پیامدهای آن ایمن نبوده است. نخستین عوارض و پیامدهای این پدیده در بخش كشاورزی با عواضی همچون: كاهش محصولات به خصوص كاهش و كمبود محصول گندم، بروز قحطی، كمبود نان، مرگ و میر انسانی، نیاز كشور به واردات گندم و وابستگی بیشتر به خارج قابل مشاهده است.

افزون بر این، بخش دامپروی كشور نیز همانند بخش كشاورزی به سرعت با پیامدهای این پدیده روبه رو می‌شود. تلف شدن دام ها در اثر كمبود علوفه و كاهش میزان گوشت تولیدی كشور و به وابستگی به خارج، از جمله پیامدهای خشكسالی در این بخش است. در كنار خسارت یاد شده خشكسالی پیامدی دیگر نیز به همراه دارد و آن كوچ عده‌ای از مرزنشینان مناطق مرزی به كشورهای همسایه بوده؛ كه در كنار مرگ و میر انسانی، خطری بزرگ برای كاهش جمعیت كشور محسوب می‌شود. از این رو، اتخاذ یك برنامه دراز مدت و دقیق برای مدیریت منابع آب، ایجاد سد و شبكه‌های آبرسانی برای بخش كشاورزی، بهره‌گیری از سیستم آبیاری تحت فشار در كشاورزی، خود كفایی در محصولات كشاورزی و دامپروری به ویژه گندم و گوشت، همكاری دانشگاه‌ها، همكاری وزارت خانه‌های مرتبط با این موضوع و همكاری با سایر دولت‌ها، از جمله راهكارهای مقابله با این پدیده است.