6شهریور 1311 مربوط به میرزاحسن مستوفی الممالک

مقدمه

میرزاحسن مستوفی­الممالک، فرزند میرزایوسف مستوفی­الممالک( صدراعظم ناصرالدین­شاه) روز پنجم رمضان­ 1291ق. در تهران به دنیا آمد. اجدادش طی سال­های متمادی منصب مستوفی دربارهای حکومت‌های ایران را بر عهده داشتند. در پنج سالگی تحت تعلیم معلم­های سرخانه قرار گرفت و به اقتضای زمان، علوم و معارف متداول را آموخت. در 9 سالگی به پیشنهاد پدر و فرمان شاه، مقام و لقب مستوفی‌الممالکی را دریافت کرد. صدور این حکم و حضور وی در دربار، باعث شد تا فرصت ادامۀ تحصیل مرتب را از دست بدهد. پدرش نزد شاه جایگاه والائی داشت. همین عامل باعث شد تا پس از درگذشت وی، ناصرالدین­شاه به احترام میرزایوسف، فرزند خردسال او را «آقا» خطاب کند.

   پس از تاجگذاری مظفرالدین­شاه، وزارت را رها و به گفتۀ معیرالممالک همزمان با گشایش نمایشگاه بین­المللی در سال 1900م. ایران را ترک و به مدت 7 سال رهسپار اروپا شد. در آن مدت با علوم و معارف متداول آشنا شد و با همراهی ایرانیان مقیم اروپا، از حوادث و امور مملکتی آگاه می­شد. اقامت در فرنگستان، او را شیفتۀ آزادی و افکار نوین اروپا کرد و با بسیاری از مردان روشنفکر و آزادمنش آن سامان آشنا شد. همزمان با سلطنت محمدعلی­شاه و با اصرار میرزاعلی­اصغرخان اتابک، به ایران بازگشت و در سومین کابینۀ مشروطه، وزیر جنگ شد. مستوفی­الممالک در کابینه­های بعد سمت­های وزارت مالیه، امور خارجه، مشاور، دربار و داخله را نیز بر عهده گرفت. در سال 1328ق. به رئیس­الوزرائی رسید و اولین کابینۀ خود را به مجلس دوم معرفی کرد. پس از آن یازده بار دیگر مأمور تشکیل کابینه شد که 9 مورد اولی در زمان حکومت قاجار و 3 کابینۀ دیگر در دورۀ رضاشاه شکل گرفت. ضابطه­مند شدن استخدام کارشناسان خارجی، ارائۀ برنامۀ کاری به مجلس، اجرای برنامۀ خلع سلاح در تهران و حادثۀ پارک اتابک، آغاز جنگ جهانی اول، تشویق احمدشاه به صدور فرمان بی­طرفی ایران در جنگ و تصویب لایحۀ وزارت معارف برای تدوین پایه­ای اساسی برای فرهنگ کشور، از مهم­ترین اقدام­های وی در دورۀ ریاست بر دولت بود.

   وی، در 5 دوره از 6 دورۀ اول مجلس شورای ملی نمایندۀ مجلس بود و در مجلس پنجم- که به انقراض سلسلۀ قاجار و سلطنت رضاخان رأی داد- از طرف نمایندگان به ریاست مجلس انتخاب شد، ولی آن را نپذیرفت. 

   میرزاحسن علاقۀ زیادی به شکار داشت و ساعت­ها و روزهای بسیاری در شکارگاه خود سرگرم شکار بود. او پس از بازگشت از اروپا اسلحه­خانۀ خود را از هر جهت تکمیل کرد و بخشی از ثروت به دست آمده از پدر و عمۀ خود را در این راه صرف کرد. او، پس از به توپ بسته شدن مجلس شورا و بعد از آن­که مورد غضب محمدعلی­شاه قرار گرفت، مدتی خانه­نشین و منزوی شد و در همان دوران اغلب اوقات خود را خارج از شهر به شکار می­گذراند.

میرزاحسن مستوفی­الممالک، در 6م شهریور 1311 و در خانۀ سردارفاخر حکمت سکته کرد و درگذشت. گروه ارتباطات آرشیوی، همزمان با سالگرد درگذشت این رجل سیاسی بهانه­ای یافت تا با دستاویز قرار دادن آن، به معرفی اسنادی از دوران زندگی سیاسی و ریاست او بر دولت بپردازد. این اسناد، در 17 عنوان و با معرفی 17 برگ و دو قطعه­عکس از مستوفی­الممالک، حاوی اطلاعاتی چون نامه­ها، درخواست­ها و دستورهای مستوفی­الممالک و نیز تلاش مخالفان و موافقان علیه و برضد وی است. اسناد معرفی شده، از نظر تاریخی در خلال سال­های 1285ش. تا 1305ش. تولید شده­اند.