22 شهريور 1299ش سالروز شهادت شيخمحمد خياباني
مقدمه
شيخمحمد خياباني، در سال 1297ق. در شهر خامنه از توابع شهرستان شبستر متولد شد. محمد، پس از طي دورة كودكي، مقدمات علوم ديني را در زادگاهش فرا گرفت. وي، مدتي را به همراه پدر براي تجارت و داد و ستد به روسيه سفر كرد. از آنجا كه، شغل تجارت با روحية وي سازگار نبود به تبريز بازگشت و به تحصيل فقه، اصول و ادبيات عرب پرداخت و از درس استادان بزرگي همچون حاج‌ميرزا ابوالحسن آقامجتهد انگجي بهره برد و لباس روحانيت پوشيد. شيخمحمد، مدتي امام جماعت مسجد جامع تبريز شد و در دورة دوم مجلس شوراي ملي، به وكالت از مردم تبريز بر كرسي مجلس نشست. خياباني، در موضوع بررسي اولتيماتوم دولت روسيه براي بركناري مورگان شوستر آمريكائي با ايراد سخنراني‌هاي آتشين، نمايندگان را از تسليم شدن در برابر روس‌ها برحذر داشت.
با تعطيلي و انحلال مجلس، شيخ جوان به تبريز بازگشت و اين بار در سمت روزنامه‌نگار با انتشار روزنامة «تجدد»، به آگاه‌سازي مردم مشغول شد. با مطرح شدن موضوع قرارداد 1919، شيخمحمد خياباني همگام با آيت‌الله مدرس به اين اقدام وثوق‌الدوله اعتراض كرد. او امضاي آن پيمان را به معناي نقض حاكميت ملي و استقلال ايران دانست. خياباني، نخست با وعظ و انتشار مقاله ابعاد خطرناك آن قرارداد ننگين را تشريح كرد، آن‌گاه به مبارزة مسلحانه روي آورد و در 17م فروردين 1299ش. قيام خود را عليه استعمار و استبداد آغاز كرد. رسيدگي به اوضاع آشفتة آذربايجان، همكاري با نهضت جنگل، حفظ تماميت ارضي كشور و قطع دست بيگانگان از ايران، احيا و اجراي قانون اساسي مشروطه و ايجاد نوعي انقلاب فرهنگي و بازگشت به خويشتن، بخشي از اهداف قيام شيخمحمد خياباني بود.
با سقوط دولت وثوق‌الدوله و نخست‌وزيري مشيرالدوله، وي مهدي‌قلي‌خان هدايت- معروف به مخبرالسلطنه- را حاكم تبريز و مأمور فرونشاندن قيام كرد.
مخبرالسلطنه، پس از ناتواني از بازداشتن خياباني از ادامة نهضت، با كمك نيروهاي قزاق، نقشة سرنگوني قيام را طرح‌ريزي كرد. قزاق‌ها به دستور مخبرالسلطنه، و در روزي كه بسياري از نيروهاي مسلح قيام در شهر حضور نداشتند با حمله به شهر تبريز و كشتن و يا خلع سلاح آزادي‌خواهان، كنترل شهر را بدست گرفتند. در اين ميان، شيخ محمد خياباني نيز دستگير و در 22م شهريور 1299ش. به شهادت رسيد. به همين مناسبت، گروه ارتباطات آرشيوي منتخبي از اسناد ايشان را، در 11 عنوان و 19 برگ، تقديم علاقه‌مندان سند كرده است.
- نامۀ شیخ محمد خیابانی به رئیس گمرک آزادیستان
- نامۀ شیخ محمد خیابانی به ادارۀ گمرک
- عزیمت شیخ محمد خیابانی به مشهد از مسیر روسیه
- برآورد مالی هزینۀ تعمیر خانۀ شهيد شیخ محمد خیابانی
- ترجیع بندي به مناسبت شهادت شیخ محمد خیابانی؛ محرم ۱۳۳۹ق
- امتیازنامۀ صادره از ادارۀ انطباعات وزارت معارف
- گزارش ادارۀ معارف آذربایجان
- صفحۀ جلد کتاب شرح حال و اقدامات شیخ‌محمد خیابانی
- متن سخنرانی شیخ محمد خیابانی با موضوع زنان
- بخشی از سخنرانی شیخ محمد خیابانی با موضوع مسلک
- بخشی از مقالۀ صد كلام از افکار فلسفی شیخ محمد خیابانی
