19 مرداد ، برگزاری همه پرسی انحلال یا ابقای مجلس هفدهم شورای ملی

مقدمه

مرداد ماه سال 1332ش؛ در تاریخ ایران شاهد حوادث و وقایعی بود كه تا مدت‌ها تاریخ كشور را تحت تأثیر خود قرار داد. از جمله مهم‌‌ترین حوادث رخ داده در این ماه، از رسمیت افتادن جلسات مجلس و برگزاری همه‌پرسی ملی برای ابقا یا انحلال مجلس هفدهم و ناکامی كودتای 25 مرداد، فرار شاه از ایران و به دنبال آن، كودتای 28 مرداد و سقوط مصدق می‌باشد.
    چرائی و روند انحلال مجلس هفدهم، از جمله مسائلی است كه همواره مورد توجه عالمان سیاست و پژوهشگران تاریخ، بوده است. از نظر تاریخی مجلس هفدهم با دوره نخست‌وزیری دكترمحمد مصدق و دوره ملی شدن نفت ایران و شروع اصلاحات او در حوزه‌های مختلف مصادف بود.
   جرقۀ انحلال مجلس، به روزهای پایانی مسئلۀ نفت برمی‌گردد. مصدق، با اعلام احتمال ارجاع پروندۀ نفت ایران به دادگستری بین‌المللی و ایجاد اغتشاش مخالفان و موافقان داخلی و خارجی، انتخابات را بدون اصلاح در قانون آن برگزار كرد. برگزاری انتخابات زودهنگام- که با قانون ناقص مجلس شانزدهم برگزار شد و به محرومیت پاره‌ای از شهرها مانند مشهد از داشتن نماینده در مجلس انجامید- خود نوید روزهای پرآشوبی در صحنۀ سیاسی کشور می‌داد.
   از سوی دیگر، دولت انگلیس- كه در ماجرای نفت مواضع سیاسی خود را در خطر می‌دید- با دامن زدن به تنش‌ها، سعی در ایجاد آشوب و تضمین منافع خود داشت. در دوره برگزاری انتخابات و فعالیت مجلس هفدهم، انگلستان با تقویت نمایندگان حامی تفكر وابسته به خود و دربار، قصد داشت زمینه سقوط دولت ملی و مجلس را بیش‌تر فراهم ‌كرد.
   در داخل کشور، نیز مصدق به شاه اعلام كرده بود كه خواستار اختیارات بیش‌تری از جمله عهده‌دار شدن وزارت جنگ است. او برای رسیدن به این هدف، مجلس را نیز تحت فشار قرار داد تا افزایش اختیارتش را قانونی كند. در پی مخالفت مجلس- كه حامیان ملی وی در آن در اقلیت بودند- وهمچنین افزایش اختلاف او با جبهۀ مذهبی موافق خود، از نمایندگان ملی خواست با استعفای خودشان وی را همراهی كنند.
   استعفای این عده و خالی شدن سیزده كرسی از مجلس، در‌عمل جلسات مجلس را از رسمیت انداخت و دیگر امكان ادامه حیات مجلس وجود نداشت. بنابراین بحث انحلال آن مطرح شد که با مخالفت افرادی مانند: آیت‌الله كاشانی، شایگان، سنجابی و عده‌ای از نمایندگان حامی دربار مواجه شد. موافقان و مخالفان طرح و حزب توده در شهرهای مختلف میتینگ‌هائی برگزار کردند كه در برخی موارد به برخورد فیزیكی هم انجامید. با برگزاری همه‌پرسی در تهران( نخستین همه پرسی تاریخ ایران) در روز 12م مرداد و متعاقب آن در 19م همان ماه در دیگر شهرهای كشور، و با رأی اكثریت مردم انحلال مجلس عملی شد .
   در روز 21م مرداد مصدق از شاه خواست تا طبق اختیارات خود و مصوبات مجلس مؤسسان، انحلال مجلس را اعلام كند. به دلیل تهدید مخالفان برای ایجاد آشوب و مقاومت، محمدرضا پهلوی از این كار امتناع ورزید و خود دكترمصدق طی ابلاغیه‌ای در روز 25م مرداد انحلال مجلس را اعلام كرد و از شاه خواست مقدمات برگزاری انتخابات مجلس هجدهم را فراهم كند. این اقدام، زمینۀ لازم را برای كودتای 28 مرداد مساعد و آماده ساخت. 
...آرشیو ملی ایران با توجه به قرار گرفتن در سالروز آن واقعه تاریخی، اسناد مربوط به این رخداد را در معرض دید سند‌پژوهان قرار داده است تا با مطالعۀ آن‌ها، زوایائی از تاریخ معاصر ایران را بهتر دریابند.