16 خرداد 1304ش، قانون نظام وظيفه

مقدمه

تفكر سربازگیری در جهان، به حدود 400 سال پیش از میلاد مسیح برمی‌گردد، البته به خاطر موقعیت سیاسی و اجتماعی‌ آن زمان، جذب افراد برای خدمت به كشور به شكل قانونمند به مرحله عمل در نیامد و به همان اصول ابتدایی و استخدام افرادروزمزدو داوطلب محدود شد.
سربازگیری در ایران، در طول تاریخ نام‌های مختلفی مانند: محافظ، گارد جاویدان، یاران‌فناناپذیر، قزلباش، قوای‌محلی، تفنگچی‌لر، قوللر، نسقچی‌لر، سپاهیان ایلات، قوای ولایتی و نام‌های دیگر، داشته است.
در اوایل سده چهاردهم هجری شمسی و در نخستین سازمان ارتش ایران، شعبه‌ای به‌ نام «جدیــدگــیری» یــا «سربـازگیری» تأسیس شد كه یك‌سال بعد مقررات موقتی هم بر اساس ضوابط قبلی برای سربازگیری وضع و به تصویب مجلس شـورای ملـی رسید تا قانون كامل‌تری موافق مقتضیات اوضاع و احوال زمان تهیه شود.
چهارسال بعد، یعنی در 16م خرداد سال 1304، در پی تشكیل اداره‌كل «احصائیه و سجل احوال»، قانون نظام وظیفه‌ عمومی و احضار به خدمت زیر پرچم، به پیشنهاد وزیر جنگ وقت به تصویب مجلس شورای ملی رسید كه بر اساس آن همه مردان 21 ساله، باید به اجبار به خدمت سربازی اعزام می‌شدند. علاوه بر آن، قانونی هم برای تعیین جمعیت حقیقی كشور و ثبت احوال آن وضع و قانـــون خدمت اجباری سربازی نیـــز از تصویب مجلس گذشت و شعبه «سربازگیری» سابق، از 28م بـهمن همان سال به «دایره نـظام اجباری» تغییر نام داد. 
دایره نظام اجباری در ســال 1305ش. به «اداره نظام اجباری» ارتقاء یافت؛ اما این اداره نیز به تبعیت از اوضاع كشور، ثبات چندانی نیافت و در15م خرداد سال 1307، به «اداره نظام ‌وظیفه عمومی» تغییر نام داد. 
قانون نظام وظیفه عمومی در سال 1317ش. جایگزین قانون مصوب سال 1304ش. شد كه البته تغییراتی نیز در آن روی داد. به نحوی كه در سال 1313ش. تعداد نواحی و حوزه‌های مستقل، مطابق سازمان لشکرهای 17 گانه به 17 منطقه سربازگیری افزایش یافت. 
در سال 1335ش. امور سربازگیری از ارتش به وزارت كشور واگذار شد، اما اجرای این قانون به علت عد‌م ‌آمادگی وزارت كشور، تا مهرماه سال 1341 به تعویق افتاد. 
سرانجام از 29م اسفند سال 1343 امور نظام‌ وظیفه به ژاندارمری كل كشور محول شد و در تاریخ 30م دی 1344 نیز لایحه قانونی انتقال افسران و درجه‌داران و اموال نظام‌وظیفه به ژاندارمری كشور به تصویب دو مجلس شورا و سنا رسید. از این تاریخ به بعد اداره‌كل مركزی به نام «اداره وظیفه عمومی» تغییر نام داد.
این قانون، تا پیروزی انقلاب اسلامی با تغییرات چندانی روبرو نشد تا اینكه با استفاده از تجربه‌های گذشته، قانون خدمت سربازی مشتمل بر 67 ماده و 57 تبصره در جلسه روز یكشنبه 29م مهرماه 1363 در مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ هشتم آبان سال 1363 به تأیید شورای نگهبان رسید. 
سرانجام، پس از حدود 27 سال، قانون اصلاح موادی از قانون خدمت وظیفه عمومی با هدف توانمندسازی، رشد و تعالی، بالندگی و ارتقای منزلت اجتماعی، خوشایندسازی و بهبود وضعیت خدمت سربازان در 22 آبان سال 90 به تصویب مجلس هشتم رسید. 
در حال حاضر، خدمت وظیفه عمومی در ایران، شامل چهار دورۀ ضرورت، احتیاط و ذخیره اول و دوم است و در زمان صلح افراد ذكور ایرانی باید دوره دو ساله ضرورت را بگذرانند، این دوره، به تشخیص شواری عالی دفاع و در صورت وجود مشمولان مازاد، قابلیت کاهش تا 18 ماه را دارد.
گروه ارتباطات آرشیوی به مناسبت تصویب قانون نظام وظیفه در تاریخ 16م خرداد 1304ش.، اقدام به برگزاری نمایشگاهی از اسناد منتخب با موضوع یاد شده كرده است. قدیمی‌ترین سند این مجموعه مربوط به مرداد 1310ش. و حاوی قانون مجازات مجرمان در امور نظام وظیفه است.