9 آبان، سالروز اعلام بیطرفی در جنگ جهانی اول- پیامدهای آن درغرب ایران

مقدمه

نمايشگاه مجازي «اسنادی از پیامدهای جنگ جهانی اول در غرب ایران»، به مناسبت 9 آبان، سالروز اعلام بي‌طرفي ايران در آن جنگ؛
جنگ جهانی اول، نقشي بزرگ در تعیین تاریخ قرن بیستم داشته‌است. این جنگ، نقطة پایانی بر نظام‌های سلطنت مطلقه در اروپا بود و باعث انقراض چهار امپراتوری اتریش - مجارستان، آلمان، عثمانی و روسیة تزاری و سلسله‌های هوهنزولرن، هابسبورگ، عثمانی و رمانوف شد.
كشور ما ايران نيز، در جنگ جهاني اول از پيامدهاي اين جنگ به دور نماند و به علت جايگاه (استراتژيك منطقه‌اي) و جغرافيا‌ي سياسي خود، به رغم اعلام بي‌طرفي، جولانگاه ارتش دولت‌هاي اشغالگر شد و از اين رهگذر زيان‌هاي فراواني ديده است.
در آن روزگار، روس و انگليس منافع استعماري دنباله‌داري در ايران داشتند. از اين رو، طي قرارد 1907 ايران را به دو منطقة زير نفوذ خود و منطقة بي‌طرف تقسيم كرده بودند. هنگام وقوع جنگ، صفحات شمالي و شمال غرب كشور زير سلطة قشون روس قرار داشت. قواي روس در شهرهاي آذربايجان، اردبيل، قزوين و انزلي، حضور متجاوزانه داشتند و بخش‌هائي از جنوب كشور از جمله بوشهر و بندرلنگه نيز، در اشغال نيروهاي انگليس بود. 
اندك زماني پس از آغاز جنگ، واحدهائي از سربازان انگليسي همراه با قواي هندي تحت فرمان خود، از بحرين وارد آبادان شدند و شهر را اشغال كردند. عمده‏ترين توجيه گسيل اين نيروي نظامي، ضرورت محافظت از تأسيسات استخراج نفت در منطقة خوزستان بود. در نيمة اول صفر 1333ق.، تبريز به اشغال سپاه عثماني درآمد و كشمكش نظامي ميان عثماني و روس به اوج خود رسيد. از طرفی، گروهي مركب از نظاميان عثماني و آلماني، تحركاتي در منطقة خوزستان و اطراف آن آغاز كردند. اين كنش‌ها، با واكنش ديگري از انگليسي‏ها مواجه شد. آنان، اين كنش‏ها را به نوعي خرابكاري در امتداد خطوط لولة نفت تلقي كردند و بهانة تازه‏اي به دست آوردند تا نيروهاي خود را رهسپار اهواز نمايند و حتي تا مسجد سليمان هم پيشروي كنند. 
در برابر تجاوز نيروهاي اشغالگر، هسته‌هاي مقاومت مردمي در ايران شكل گرفت كه از بارزترين آن‌ها مي‌توان به ايجاد « كميتة دفاع ملي» اشاره كرد كه به همت جمعي از مهاجران در قم پا گرفت و شماري داوطلب در آن گرد هم آمدند. مرحله‏اي از اشغال كشور در حال شكل‌گيري بود و تهران و بسياري ديگر از شهرها را درگير جنگ ناخواسته كرده بود. روس‌ها با نيروي تازه‌نفس خود به فرماندهي باراتوف، هستة مركزي مقاومت كميتة دفاع ملي را درهم كوبيدند و شهرهاي قم، اصفهان، همدان و كرمانشاه، به دست قواي روس افتاد. هر چند مدت زماني بعد، در پي شكست مقطعي انگليسي‏ها در عراق، قواي عثماني از ولايات غرب وارد خاك كشورمان شدند و كرمانشاه و همدان را تصرف كردند، ولي همچنان حاكميت سياسي در نوسان و ناپايدار بود. در چنان اوضاعي، ايرانيان تماشاگر كش و قوس و درگيري متحدين و متفقين در خاك خود بودند كه هر از گاهي كفة ترازو به سود يكي از طرف‌هاي درگير سنگيني مي‏كرد. 
جنگ جهاني اول، پس از 4 سال درگيري بي‌رحمانه، سرانجام در آبان 1297/نوامبر 1918 با به زانو درآمدن آلمان به پايان رسيد. اما آثار و تبعات آن همچنان باقي ماند و سرانجام مقدمه‌اي براي آغاز جنگ جهانسوز ديگري شد كه به جنگ جهاني دوم شهرت يافت.
9 آبان، سالروز اعلام بي‌طرفي ايران در جنگ جهاني اول است به همين مناسبت اداره‌كل خدمات آرشیوی (اداره ارتباطات آرشيوي) نمايشگاه مجازي «اسنادی از پیامدهای جنگ جهانی اول در غرب ایران»، شامل 22 عنوان و با معرفی 28 برگ سند را آماده‌سازی و در وبگاه سازمان به نمایش گذاشته است.