اسناد حج، به مناسبت فراررسيدن ماه ذي‌الحجّه

مقدمه

بنابر قول مشهور، قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم باز می‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند. این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید. در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه) در توصیف کعبه به کار رفته است.
سنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم (ملقب به ابوالحجاج ) تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند. گفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید و به تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.
این وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید ادامه یافت. پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت. آنگاه، ابراهیم بر مکان مرتفعی (به روایتی کوه ثَبیر و به روایتی جایی که بعدها به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند، مردمان را به ‌گزاری حج فرا خواند. سپس خود، پسرش اسماعیل و گروهی از طايفه جُرهُم، به عنوان پیشگامان، حج به جای آوردند.
از آن پس، حج به عنوان سنّتی مقدّس و با آدابی چون مُحرِم شدن، طواف، سعی، وقوف در عرفه، مَشعَر، مِنا و مزدلفه، قربانی، تهلیل، تلبیه و رَمْیِ جمره، تطور و تداوم یافت و مناصبی چون کلیدداری، پرده‌داری و خدمت‌گزاری کعبه نیز پدید آمد.
آیین‌های حج، با گذشت زمان و گسترش بت‌پرستی میان اعراب، تغییرات ماهوی کرد. نخستین بار، چندین قرن پیش از ظهور اسلام، عمرو بن لُحَیّ خزاعی (سرپرست امور مکه) بت‌هایی بر گرد کعبه نهاد که تکریم آن‌ها بخشی از آیین حج شد.
بعدها رسوم انحرافی دیگری به مناسک حج راه یافت، از جمله سعی میان اِساف و نائله ( مرد و زنى كه به صورت دو سنگ، مسخ شدند و براى عبرت دیگران، در دو محل نصب گردیدند، ولى بعداً به عنوان دو بت مورد پرستش قرار گرفتند)؛ اهتمام قبایل در به جای آوردن حج به گرد بت مخصوص خود؛ سوت کشیدن و کف زدن؛ و بالاخره مسئله نَسیء (تغییر زمان ماه‌های حرام به منظور قرار گرفتن موسم حج در ماه‌های معتدل سال و جلب منابع تجاری). با تفوق قریش بر مکه، بدعت‌های حج بیش‌تر شد که تقسیم حجاج به سه گروه حُمْس، حِلَّه و طُلْس از آن جمله بود؛ هر چند که آداب پسندیده‌ای نیز رواج داشت، از جمله اطعام حجاج و گاه بذل و بخشش به آنان. این رسوم، به ویژه پس از تسلط قُصَیّ بن کلاب و اخلاف وی بر امور مکه، مورد توجه بسیار قرار گرفت، چنانکه از آن پس رفادت (پذیرایى از حجاج) و قیادت (راهنمایی حجاج) در کنار حجابت (پرده‌داری و کلیدداری) و سقایت (آب‌رسانی)، از وظایف لازم‌الاجرای قریشیان، به ویژه خاندان قصیّ گشت. سقایت، به ویژه به علت گرمای هوای مکه، اهمیت فراوان داشت. به گزارش ازرقی، عبدمناف و فرزندانش که عهده‌دار این مناصب بودند، با تدابیر رفاهی خاصی چون افزودن کشمش به آب زمزم برای کاستن از شوری آن و نیز تهیه مخلوط شیر و عسل، حجاج تشنه را سیراب می‌کردند. با ظهور اسلام، آیین حج یکی از فرایض دینی مسلمانان و از مناسک شرک‌آلود پیراسته شد؛ از این‌رو، پیامبر اکرم (ص) پس از فتح مکه در سال هشتم هجرت، کعبه را از بت‌ها پاک ساخت. یک سال بعد، با نزول سوره برائت، حج‌گزاری مشرکان، برای همیشه، ممنوع شد و در سال دهم نیز پیامبر(ص) با شرکت در مراسم حج، احکام و آداب حج را به مسلمانان آموزش داد و مسئله نسیء را مُلغا اعلام کرد. از مناصب دوران جاهلی نیز فقط حجابت و سقایت ابقا شد و متولیانشان در سمت خود باقی ماندند، ضمن آن‌که اطعام حجاج نیز‌ به طور خاص مورد توجه پیامبر قرار گرفت.

گروه ارتباطات آرشیوی به مناسبت فرار رسيدن  ماه ذی الحجه اسنادی را منتخب، و آماده‌سازی نموده است که به صورت مجازی در وبگاه سازمان، تقدیم به علاقه‌‌مندان می گردد. این اسناد شامل 10 عنوان و معرفی  17 برگ سند می باشد.