بررسی ساختار ظاهری و محتوایی اجاره نامه های دورۀ قاجاریه

نهم آذرماه 1394 پژوهشکده اسناد میزبان نشستی با عنوان بررسی ساختار ظاهری و محتوایی اجاره نامه های دورۀ قاجاریه بود. اجاره¬نامه¬ها یکی از انواع مهم اسناد تاریخی به جای مانده از دورۀ قاجاریه هستند و با توجه به اینکه به-واسطۀ روابط اقتصادی و معیشتی مردم در سطوح و اقشار مختلف جامعه به¬وجود آمده¬اند، می‌توانند به عنوان منبعی غنی در نگارش تاریخ اجتماعی و اقتصادی مورد استفاده قرار گیرند. اجاره¬نامه¬ها با توجه به ماهیت اقتصادی و شرعی¬شان در زمرۀ اسناد مالی – شرعی قرار می¬گیرند؛ با وجود شمار فراوان این سند در آرشیوهای کشور، تاکنون هیچ پژوهش مستقلی در زمینۀ بررسی ساختار اجاره¬نامه¬ها صورت نگرفته است؛ اهداف اصلی نشست در وهلۀ اول، معرفی اجاره‌نامه به عنوان یکی از منابع پژوهش‌های تاریخی و در وهلۀ دوم، ارائۀ ساختاری جامع به منظور فهرست‌نویسی علمی این سند. در این راستا 250 اجاره¬نامه از شش ایالت مهم دوره قاجار (تهران، آذربایجان، خراسان، کردستان، فارس، گیلان) که از آرشیوهای کشور (سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران، مرکز اسناد کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، سازمان اسناد ملی مدیریت شمالغرب و موزۀ ملی ملک) گردآوری و بررسی شده‌اند.
بر اساس یافته ها، اجاره‌نامه‌ها 20 رکن اصلی و فرعی دارند؛ ارکان اصلی شامل عبارت صحیح در اجاره، مشخصات متعاقدین، مشخصات عین¬مستاجره، مدت اجاره، مال¬الاجاره، تاریخ تحریر و سجلات، به ارکانی گفته می¬شد که مبتنی بر فقه اسلامی نگارش می¬یافته و ساختار ثابتی در اجاره¬نامه¬ها داشتند که نبود هر کدام عقد اجاره را باطل می¬کرد؛ ارکان فرعی شامل تسمیه، خطبه، بعدیه، غرض از تحریر، محل وقوع عقد، محل عین¬مستاجره، حدود اربعه، توابع و لواحق، نحوۀ پرداخت مال¬الاجاره، شروط ضمن عقد و ذکر دوبارۀ صیغۀ عقد، مبتنی بر شرایطی چون عرف جامعه، موضوع اجاره (خانه، باغ، قنات، آسیاب، دکان و ... ) و تمکن مالی متعاقدین (موجر و مستاجر) نگارش می یافتند و دارای ساختار ثابتی نبودند. این اسناد، در ساختار ظاهری به دو قسمت متن و حاشیه تقسیم می¬شوند. متن این اسناد از الگوی سنتی قباله¬نویسی ایرانی یعنی نگارش ممتد و پیوسته متن بدون استفاده از هرگونه علایم ویرایشی و پاراگراف¬بندی به سبک امروزی پیروی می¬کند. کاغذ و خط اسناد با توجه به خاستگاه سند از لحاظ شهری یا روستایی و قدرت مالی متعاقدین با هم متفاوت است. این دو شاخصه در اجاره¬نامه نسبت به دیگر اسناد تاریخی کیفیت به مراتب پایین¬تری دارند و دلیل آن چیزی نیست جزء ناپایداری این اسناد و امحای اکثر آنها پس از پایان مدت اجاره است. تعداد سطور نیز بسته به موضوع مورد اجاره و جلی و خفی بودن خطوط متغییر است. اجاره¬نامه¬ها در ساختار ظاهری حاشیه تابع یک الگویی به نسبت ثابت هستند که رابطه¬ی مستقیمی با متن دارد. بر این اساس، تسمیه، ممتازنویسی و نسخ¬همسنگ در اغلب اجاره¬نامه¬ها نگارش نشده و نگارش متمم و ادامه¬ی متن اصلی نیز بسته به نظر متعاقدین و موضوع مورد اجاره داشته است.