ویرایش، فلسفه و فروتنی؛ سه چهره از شخصیت ادیب‌سلطانی
در ادامه سلسله‌نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در چهلویکمین برنامه این مجموعه، میزبان نشست علمی «راهنمای آماده ساختن کتاب» بود؛ رویدادی که با حضور پژوهشگران و ویراستاران برجسته کشور، به بازخوانی میراث علمی و زبانی زنده‌یاد میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی اختصاص داشت.
به گزارش روابط‌عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، چهلویکمین نشست از مجموعه‌برنامه‌های «صد کتاب ماندگار قرن» روز یکشنبه ۱۸ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان برگزار شد. در این نشست، هرمز همایون‌پور، پژوهشگر و مترجم، و غلامرضا زکیانی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، درباره جایگاه علمی و زبانی این اثر سخن گفتند. دبیری علمی برنامه را عارف خرمشاهی، پژوهشگر و ویراستار، برعهده داشت.
در آغاز برنامه، دبیر علمی نشست با اشاره به جایگاه ممتاز اثر «راهنمای آماده ساختن کتاب» در حوزه ویرایش و نشر گفت: «این کتاب در کنار اثر معروف "غلط ننویسیم" از جمله کتاب‌های مرجع ویراستاران و مترجمان است؛ کتابی که بر میز هر کسی که با کلمه سر و کار دارد باید باشد. در واقع، ادیب‌سلطانی با ترجمه و تدوین این اثر، راهنمای شیوه‌نامه شیکاگو را با اقتضائات زبان فارسی سازگار کرد و نخستین منبع جامع برای تدوین و نشر علمی در ایران را پدید آورد.»
خرمشاهی با اشاره به ویژگی‌های علمی و زبانی مؤلف افزود: «ادیب‌سلطانی در حوزه‌های فلسفه، ترجمه، و زبان‌شناسی از چهره‌های برجسته معاصر بود و دانش او در زبان‌های انگلیسی، فرانسه، آلمانی، لاتین، یونانی و پهلوی، پشتوانه پژوهش‌هایش در ریشه‌شناسی و نگارش آثار تخصصی‌اش به‌شمار می‌رفت.»
نخستین راهنمای ویرایش علمی به روایت هرمز همایون‌پور
در ادامه برنامه، هرمز همایون‌پور، پژوهشگر و مترجم، با مرور پیشینه شکل‌گیری این کتاب گفت: «آغاز تدوین این اثر به دهه ۴۰ و مؤسسه انتشارات فرانکلین بازمی‌گردد. ادیب‌سلطانی در آن دوران با دقت و پشتکار فراوان، اثری را سامان داد که تدوین، حروف‌چینی و چاپش در نوع خود شاهکاری ماندگار است. بعدها با تغییر ساختار نشر در ایران، این پروژه در انتشارات انقلاب اسلامی ـ که بعدها انتشارات علمی و فرهنگی نام گرفت ـ ادامه یافت و سرانجام در سال ۱۳۶۵ منتشر شد.»
او با اشاره به ساختار دقیق و جامع کتاب افزود: «این اثر در چند بخش اصلی تنظیم شده است؛ از کالبدشناسی کتاب و اجزای ظاهری آن تا شرح وظایف مؤلف، مترجم، ناشر و ویراستار، سپس بخش‌های مربوط به شیوه خط فارسی، نقطه‌گذاری، نقل منابع، جدول‌ها، نمودارها، نمایه‌ها و پیوست‌هایی درباره قوانین نشر و نشانه‌های چاپی. چنین نظم و تفصیلی در تاریخ نشر ایران بی‌سابقه بود.»
او با تأکید بر نقش بنیادین ادیب‌سلطانی در شکل‌گیری سنت ویرایش علمی در ایران گفت: «ادیب‌سلطانی نخستین کسی بود که اصول تدوین، ویرایش و چاپ را در قالبی علمی و منسجم در زبان فارسی مطرح کرد. بسیاری از دقت‌ها و نظم موجود در کتاب‌های امروز، مدیون تلاش و روش اوست. هرچند برخی از منتقدان، جزئی‌نگری بیش از حد کتاب را مورد انتقاد قرار دادند، اما جامعیت، دقت و پایبندی مؤلف به اصول علمی، این اثر را به منبعی مرجع برای همه فعالان حوزه نشر تبدیل کرده است.»
همایون‌پور در پایان سخنانش یاد ادیب‌سلطانی را گرامی داشت و خاطرنشان کرد: «ادیب‌سلطانی شخصیتی کم‌ادعا اما بسیار دقیق و سخت‌کوش بود. او از نخستین کسانی بود که مفهوم چاپ دیجیتال را در ایران مطرح کرد و تا واپسین سال‌های عمر خود، با دقتی کم‌نظیر، در پی تکمیل و ویرایش دوباره آثارش بود. بی‌تردید جای چنین انسان‌هایی در فضای علمی و فرهنگی امروز خالی است.»
از نقدپذیری علمی تا فروتنی انسانی؛ روایت غلامرضا زکیانی از منش ادیب‌سلطانی
در بخش دوم نشست، غلامرضا زکیانی، عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبائی، با اشاره به کتاب «فرزانه خلوت‌گزین» ــ که به کوشش او در دومین سالگرد درگذشت میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی گردآوری شده است ــ به معرفی وجوه علمی و هنری این متفکر پرداخت. به گفته او، این مجموعه شامل مقالاتی درباره زندگی و آثار ادیب‌سلطانی، نوشته‌هایی از شاگردان و همکاران او، و گزیده‌ای از نقاشی‌های کمتر دیده‌شده اوست. زکیانی یادآور شد: «ادیب‌سلطانی در کنار فلسفه و زبان‌شناسی، در نقاشی نیز دستی توانا داشت و آثارش بازتاب نگاه دقیق و زیبایی‌شناسانه او به زبان و فرم است.»
سپس با اشاره به تجربه شخصی خود از آشنایی با ادیب‌سلطانی، به منش علمی و نقدپذیر او پرداخت و توضیح داد: «در سال ۱۳۷۸، پس از آن‌که چند ایراد منطقی در ترجمه کتاب ارغنون یافته بودم، با ایشان تماس گرفتم. در آغاز، به سبب آن‌که با زبان یونانی آشنایی نداشتم، نقدهایم را نپذیرفتند؛ اما پس از اصرار و توضیح‌های بیشتر، یادداشت‌ها را با دقت بررسی کردند و با لحنی مهربان و تحسین‌آمیز پاسخ دادند و حتی خواستار دریافت سایر موارد شدند.»
او ادامه داد: «ادیب‌سلطانی نه‌تنها از نقد نمی‌رنجید، بلکه آن را زمینه‌ای برای گفت‌وگو و رشد علمی می‌دانست. در محیطی که نقد اغلب به رنجش می‌انجامد، چنین روحیه‌ای نادر و آموزنده است.»
این استاد دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش، با ذکر خاطره‌ای از رئیس‌دانا، مدیر انتشارات نگاه، به اخلاق کاری و فروتنی ادیب‌سلطانی اشاره کرد و بیان داشت: «روزی آن‌قدر غرق کار ترجمه و ویرایش شده بود که پس از پایان ساعت کاری، سرایدار ساختمان درها را بست و او در دفتر انتشارات محبوس شد. وقتی با رئیس‌دانا تماس گرفت، بدون هیچ گلایه‌ای فقط گفت که مشغول کار بوده و متوجه رفتن دیگران نشده است.»
در پایان، زکیانی با اشاره به خاطره‌ای از سال‌های پایانی عمر ادیب‌سلطانی اظهار داشت: «در جریان تدریس ارغنون، متوجه شدم دانشجویان برای درک بهتر متن، هم‌زمان به نسخه انگلیسی مراجعه می‌کنند، زیرا نثر فارسیِ ادیب‌سلطانی برایشان دشوار بود. این موضوع را با خود ایشان در میان گذاشتم و پیشنهاد دادم ترجمه‌ای امروزی‌تر از متن فراهم شود. ادیب‌سلطانی با رویی گشاده استقبال کردند و حتی نسخه‌های یونانی و انگلیسی اثر را در اختیار ما گذاشتند تا بتوانیم کار را دقیق‌تر پیش ببریم. سرانجام ترجمه تازه در سال ۱۴۰۰ منتشر شد و نسخه‌ای از آن را به ایشان اهدا کردیم. آن روز، ادیب‌سلطانی بر روی ویلچر نشسته بودند و با چهره‌ای شاد و چشمانی درخشان از دیدن تداوم راه خود ابراز خرسندی کردند.»
وی در جمع‌بندی سخنان خود تأکید کرد: «در حالی که بسیاری از مؤلفان نسبت به بازنویسی یا ترجمه دوباره آثارشان واکنش منفی دارند، ادیب‌سلطانی این کار را نشانه‌ای از پویایی زبان علم می‌دانست و با گشاده‌رویی از کوشش نسل جدید استقبال می‌کرد.»
در پایان برنامه، کلیپی از زندگی و آثار زنده‌یاد میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی، که به همت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران تهیه شده بود، پخش شد و حاضران در بخش پرسش و پاسخ به گفت‌وگو درباره اندیشه‌ها و آثار او پرداختند.