بازخوانی اثر محبوبی اردکانی در «صد کتاب ماندگار قرن»

سی‌وچهارمین نشست از مجموعه نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن» کتابخانه ملی به بررسی و معرفی کتاب «تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران» نوشته مرحوم دکتر حسین محبوبی اردکانی اختصاص یافت.

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، در این نشست که با حضور داریوش رحمانیان سردبیر فصلنامه «مردم‌نامه»، حنیف قلندری عضو هیئت علمی دانشگاه تهران‌ و با دبیری حامد ایرانشاهی، پژوهشگر تاریخ معاصر در سالن فرهنگ برگزار شد، به بررسی ابعاد مختلف اثر مرحوم محبوبی اردکانی و جایگاه آن در مطالعات تحولات نهادی و تاریخ علم در ایران از دوره صفویه تا پایان حکومت پهلوی اول پرداخته شد.

‌اراده مثال‌زدنی مرحوم محبوبی اردکانی برای کشف حقیقت در مواجهه تمدنی با غرب

در آغاز نشست، حامد ایرانشاهی به بیان اهمیت کتاب «تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران» پرداخت و گفت: این اثر در اصل رساله دکتری مرحوم دکتر حسین محبوبی اردکانی بوده و از آثار ماندگار و شاخص در حوزه تاریخ معاصر ایران و قرون متاخر به‌شمار می‌رود.

وی با تاکید بر تفاوت این اثر با سایر نوشته‌های مشابه، افزود: وجه تمایز کتاب در اراده عجیب و مثال‌زدنی محقق برای کشف حقیقت در زمینه مواجهه فرهنگ و تمدن ایرانی با فرهنگ غربی است.

محبوبی اردکانی نقطه آغاز پژوهش‌های نهادی در تاریخ علم ایران است

در ادامه نشست، حنیف قلندری، استاد تاریخ علم دانشگاه تهران، با ارائه مقدمه‌ای درباره تاریخ علم و ورود علوم جدید به ایران اظهار داشت: اگر بخواهیم به ریشه‌های پژوهش در سیر پیدایش و تحوّل نهادهای جدید در ایران بپردازیم، باید از کتاب محبوبی اردکانی آغاز کنیم.

وی با اشاره به رویکرد اثر به مقوله نهاد علم و شکل‌گیری آن، افزود: این کتاب برای پژوهشگران تاریخ علم، به‌ویژه در زمینه تاریخ فناوری و موسسات اداری، یک منبع قابل اتکاست. آن‌چه محبوبی اردکانی در زمان خود گردآوری کرده، به نوعی به عنوان مرجع پژوهشی برای مطالعه تاریخ علم باقی مانده است.

قلندری درباره نوع تاریخ‌نگاری این اثر گفت: تاریخ‌نگاری در این کتاب عمدتا بیرونی است؛ یعنی بیشتر به عوامل موثر بر شکل‌گیری علم می‌پردازد تا خود گزاره‌های علمی. این نوع نگاه، تحت تاثیر مدل‌های تاریخ‌نگاری رایج زمان تالیف کتاب بوده است.

این عضو هیات علمی تاکید کرد که از منظر محبوبی اردکانی، پیش از شکل‌گیری نهاد علم در ایران، باید نهادهای اجتماعی مدرن نظیر دانشگاه و صنعت بنیان نهاده شوند؛ چراکه این ساختارهای نهادی پیش‌شرط‌های توسعه علمی به شمار می‌روند. ‌

‌محبوبی اردکانی از چهره‌های شاخص قاجارپژوهی است

در بخش پایانی نشست، داریوش رحمانیان، استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران، با اشاره به اهمّیت مجموعه برنامه‌های صد کتاب ماندگار قرن، نظرات و انتقاداتی را درباره این سلسله‌برنامه‌ها مطرح ساخت.

وی در ادامه با تاکید بر نقش ممتاز محبوبی اردکانی در قاجارپژوهی گفت: مهم‌ترین دلیل این برجستگی، نگارش همین کتاب «تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران» است. سایر آثار وی در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند، اما تعلیقاتی که بر کتاب «المآثر و الآثار» نوشته اعتمادالسلطنه نگاشته، جایگاه ویژه‌ای دارد. این تعلیقات به همت مرحوم ایرج افشار منتشر شده و دقت و اشراف نویسنده در آن چشمگیر است.

رحمانیان افزود: محبوبی اردکانی بر منابع و نگارش‌های پیشین تکیه دارد؛ همان‌طور که ایرج افشار هم اشاره کرده، خواننده در مواجهه با تعلیقات او به عمق پژوهش پی می‌برد. از دیگر فعالیت‌های مهم او، پژوهش در حوزه عکس‌های دوره قاجار است؛ زیرا بدون تحلیل اسناد تصویری نمی‌توان به درک دقیقی از تاریخ معاصر ایران رسید.

وی ‌به برخی کاستی‌های کتاب هم اشاره کرد و گفت: اگرچه این اثر فوق‌العاده ارزشمند و مرجع است، اما گذر زمان باعث شده که در برخی فصل‌ها دچار رنگ‌پریدگی شود. به‌ویژه در زمینه داده‌های آرشیوی، امروز دیگر نمی‌توان تنها به این کتاب بسنده کرد و باید به اسناد جدید، مقالات، کتاب‌ها و پایان‌نامه‌هایی که در دهه‌های اخیر تولید شده‌اند، مراجعه کرد.

رحمانیان تاکید کرد: با وجود اشراف کم‌نظیر محبوبی اردکانی بر منابع دوره قاجار و اوایل پهلوی، بسیاری از متون و اسناد در آن زمان یا منتشر نشده بودند یا اصلا شناخته‌شده نبودند. این محدودیت‌ها، محصول ساختارهای آن دوره بوده‌اند. همچنین، کتاب از منظر نظری و مفهومی فاقد رویکردهای مدرن تاریخ‌نگاری است و بیشتر یک تالیف گزارشی به شمار می‌رود.

وی در پایان پیشنهاد داد که یک ناشر فرهیخته یا نهاد علمی، طرح بازخوانی و بازنویسی این کتاب را با افزودن حواشی و پژوهش‌های تکمیلی اجرایی کند تا این اثر ماندگار با نیازهای پژوهشی امروز تطبیق یابد. ‌