روایتی متفاوت از جنگ ایران و روسیه

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نقد و بررسی کتاب «ایران در جنگ: تعامل با جهان مدرن و کشاکش با امپراتوری روسیه» نوشته مازیار بهروز با حضور نویسنده اثر (به صورت مجازی)، جواد مرشدلو به‌عنوان منتقد و محمدجواد عبدالهی در نقش دبیر جلسه، در سالن پرهام ساختمان آرشیو ملی ایران برگزار شد.

«ایران در جنگ»؛ بازخوانی تاریخی در بستری جهانی
محمدجواد عبدالهی، عضو هیات علمی سازمان و دبیر نشست، در آغاز این جلسه گفت: کتاب «ایران در جنگ» بازخوانی جنگ اول و دوم ایران و روسیه است که منجر به دو عهدنامه گلستان و ترکمانچای شد.
 به گفته وی، نویسنده تلاش دارد از روایت سنتی و شخص‌محور پیرامون این دو جنگ عبور کرده و از چشم‌اندازی جهانی به بررسی این وقایع بپردازد.
وی تاکید کرد: یکی از وجوه تمایز این کتاب، تحلیل چگونگی بازتعریف سیاست دفاعی ایران در قالب اصل بازدارندگی است. از این منظر، حتی سیاست‌های نظامی امروز ایران نیز نیازمند تفسیر جدید و متفاوت از روایت های ایران‌هراسانه است.

‌مازیار بهروز: ایران در آستانه جهان مدرن، گرفتار بحران‌های تاریخی
مازیار بهروز، نویسنده کتاب، در پیامی تصویری، با اشاره به دغدغه دیرینه‌اش درباره تقابل ایران و روسیه گفت: امپریالیسم و چالش ایران با آن از دوران نوجوانی ذهنم را درگیر کرده بود‌‌ و این کتاب فرصتی برای پرداختن به آن فراهم کرد.
وی با مرور وضعیت تاریخی ایران در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، این دوره را بحرانی توصیف کرد و گفت: جنگ‌های داخلی، تهاجم های خارجی، بحران اقتصادی و کاهش جمعیت از جمله مشکلات ایران آن زمان بود. ‌فتوحات نادرشاه اگرچه برای مورخان مهم است، اما به بهبود وضعیت ایران کمکی نکرد؛ چرا که موفق به نهادینه‌سازی یک نظم پایدار نشد. در مقابل، اروپا، به‌ویژه بریتانیا و فرانسه، در حال جهش به سمت مدرنیته بودند.

‌آقامحمدخان قاجار، چهره‌ای چندبعدی در کتاب 

بهروز در ادامه سخنان خود، به ابعاد شخصیت و نقش تاریخی آقا محمدخان قاجار پرداخت و گفت: در منابع تاریخی، آقامحمد خان را شخصیتی خشن و سوداگر قدرت معرفی کرده‌اند، اما در این کتاب تلاش شده وجوه مغفول‌مانده‌ای از شخصیت او نیز مورد توجه قرار گیرد.

نویسنده کتاب بر دو دستاورد مهم سلطنت آقامحمدخان اشاره ‌و تاکید کرد: تلاش برای حفظ یکپارچگی سرزمینی و پایه‌گذاری یک سلسله بادوام از دستاورد های آقامحمدخان بود. وی تنها از خشونت برای تثبیت قدرت استفاده نمی‌کرد، بلکه با گروه‌های مایل به همکاری وارد تعامل می‌شد. نمونه بارز آن، ارتباط او با شاخه دولوی ایل قاجار و زمینه‌سازی برای جانشینی باباخان (فتحعلی‌شاه) بود.

‌جنگ‌های ایران و روسیه: آغازگر چه کسی بود؟

بهروز درباره علت آغاز جنگ‌های ایران و روسیه نیز تحلیلی ارائه کرد و گفت: برخلاف دیدگاه رایج که ایران را آغازگر جنگ دوم می‌داند، شواهد نشان می‌دهد در هر دو جنگ، روسیه حمله را آغاز کرده بود.‌ هدف روسیه تصرف قفقاز و تثبیت رود ارس به‌عنوان مرز جنوبی بود؛ هدفی که نهایتا محقق شد.
وی اضافه کرد: ضعف ساختاری ایران، نبود ارتش منظم‌‌‌‌ و ناتوانی طبقه حاکم در درک تحولات جهانی، از عوامل شکست ایران بود. در حالی که قاجاریه در حال تثبیت قدرت بود، روسیه با ارتشی منظم و نظام دیپلماتیک کارآمد، دست بالا را داشت.

‌ایران در بازی بزرگ؛ موقعیت راهبردی، نه منابع طبیعی

بهروز در بخش پایانی سخنانش گفت: تا پیش از کشف نفت، ایران برای امپراتوری‌هایی چون روسیه و بریتانیا، نه به خاطر منابع اقتصادی، بلکه به‌دلیل موقعیت سوق‌الجیشی‌اش اهمیت داشت. رقابت میان روسیه و بریتانیا در آسیای میانه و هند، ایران را به صحنه‌ای کلیدی در «بازی بزرگ» قدرت‌های استعماری تبدیل کرده بود.

‌روایتی تحلیلی و متفاوت از تاریخ جنگ‌های ایران و روس

جواد مرشدلو، استادیار تاریخ دانشگاه تربیت مدرس‌ در بخش دوم نشست، کتاب «ایران در جنگ» را پژوهشی تازه د‌رخصوص جنگ‌های ایران و روس در قرن نوزدهم دانست و گفت: این کتاب نگاهی نو به دوره شکل‌گیری سلسله قاجار دارد؛ دوره‌ای که آغاز هم‌زمانی دو نظم نوظهور یکی در سطح جهانی و دیگری در داخل ایران‌ را رقم زد.
مرشدلو افزود: مسئله قفقاز همچنان برای ایرانیان موضوعی ژئوپلیتیکی است. مفهوم جنگ نیز باید در چارچوب فرآیندهای جهانی و نه صرفا تقابل دولت‌ها تحلیل شود.

‌ضرورت بازنگری در روایت‌های رایج

مرشدلو بر لزوم بازبینی در روایت‌های تاریخی رایج، به‌ویژه درباره صدر قاجار تاکید کرد و گفت: کتاب بهروز تلاش دارد روایت‌های شاه‌محور و اغلب ستایش‌گرانه را کنار بزند و نگاهی تحلیلی مبتنی بر اسناد ارائه دهد. ‌تاریخ‌نگاری رسمی ایران از دوره پهلوی به بعد، متاثر از نگاه‌های سیاسی آن زمان، تصویر منفی‌ای از قاجار ترسیم کرد که آثار آن همچنان در ذهنیت جمعی باقی مانده است.

‌این استاد دانشگاه، استفاده گسترده نویسنده از اسناد بین‌المللی مانند آرشیو دیوان هند و وزارت خارجه بریتانیا را از نقاط قوت کتاب دانست و گفت: برای درک تصمیماتی چون امضای عهدنامه گلستان، نمی‌توان تنها به منابع فارسی بسنده کرد.
وی با اشاره به برخی کاستی‌ها در کتاب، یادآور شد: شخصیت‌هایی همچون میرزا عیسی قائم‌مقام و میرزا عبدالوهاب نشاط، با وجود نقش مهم در دیپلماسی قاجار، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.

‌فقدان دیسیپلین، تفاوت اصلی ارتش ایران و روسیه
مرشدلو تفاوت بنیادین میان ارتش ایران و روس را در مفهوم «دیسیپلین» دانست و گفت: ارتش روسیه با فرماندهانی از ملیت‌های مختلف، در چارچوب نظم ملی واحد عمل می‌کرد، در حالی‌که ارتش ایران ایلیاتی، فصلی و بی‌انسجام بود.
وی افزود: در آن دوره، فتحعلی‌شاه با تهدیدهای خارجی، نزاع‌های درونی و غیاب اقتدار مذهبی صفویان روبه‌رو بود و با وجود آگاهی از توان نظامی روسیه، نمی‌توانست به‌راحتی از مناطق شیعه‌نشین چشم‌پوشی کند.

‌رویارویی با روسیه، اجتناب‌ناپذیر بود
مرشدلو تاکید کرد: با وجود تمام تلاش‌های دیپلماتیک و نظامی، شکست ایران در برابر روسیه، نتیجه ضعف ساختاری، پراکندگی قدرت‌ و ناتوانی در هم‌راستاسازی با نظم مدرن جهانی بود.
‌در پایان این نشست، پرسش و پاسخ میان سخنرانان، مهمانان و حضار پیرامون موضوعات مطرح‌شده در کتاب انجام شد.‌‌