بازخوانی میراث خانبابا مشار در کتاب «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی»
در ادامه سلسله‌نشست‌های «صد کتاب ماندگار قرن»، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در چهلمین برنامه این مجموعه، میزبان نشست علمی «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی» بود؛ رویدادی که با تحلیل استادان و پژوهشگران حوزه منابع چاپی، به بازخوانی کارنامه علمی زنده‌یاد خانبابا مشار اختصاص داشت.
به گزارش روابط‌عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، نشست چهلم از مجموعه‌برنامه‌های «صد کتاب ماندگار قرن» با حضور مجید غلامی جلیسه، پژوهشگر منابع چاپی کهن، و ابوالفضل حافظیان بابلی، کتاب‌شناس، فهرست‌نگار و پژوهشگر مخطوطات اسلامی، برگزار شد. در این رویداد که علی صادق‌زاده وایقان، پژوهشگر حوزه منابع کتاب‌شناسی، دبیری علمی آن را برعهده داشت، شرکت‌کنندگان به تحلیل و بررسی جایگاه علمی و تاریخی کتاب مرجع «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی» پرداختند.
این نشست روز یکشنبه ۴ آبان‌ماه ۱۴۰۴ در مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد و به مرور جایگاه علمی و تاریخی نخستین فهرست جامع کتاب‌های چاپی فارسی در ایران و نقش زنده‌یاد خانبابا مشار در پایه‌گذاری دانش کتاب‌شناسی نوین کشور اختصاص داشت.
در آغاز برنامه، مجری نشست با اشاره به حضور دو تن از استادان حوزه کتاب‌شناسی و نسخه‌پژوهی از شهر قم، این همکاری علمی میان مراکز پژوهشی کشور را گامی ارزشمند در گسترش مطالعات تاریخ چاپ و کتاب‌شناسی ایران دانست و هدف از برگزاری نشست را بازخوانی میراث علمی زنده‌یاد خانبابا مشار و بررسی جایگاه کتاب «فهرست کتاب‌های چاپی فارسی» در میان آثار مرجع معاصر عنوان کرد.
خانبابا مشار از هیچ آغاز کرد و بنیان کتاب‌شناسی ملی ایران را نهاد
در ادامه برنامه، مجید غلامی جلیسه، پژوهشگر منابع چاپی کهن، با ترسیم سیمای علمی و فرهنگی خانبابا مشار، به تشریح جایگاه این اثر در تاریخ کتاب‌شناسی نوین ایران پرداخت و گفت:
«خانبابا مشار یکی از چهره‌های بی‌ادعا اما بنیادگذار در تاریخ کتاب‌شناسی ایران است. او در زمانی دست به کار شد که نه نهادی پشتیبان داشت، نه امکانی برای جست‌وجو و سفر آسان میان کتابخانه‌ها. با تکیه بر عشق شخصی و احساس مسئولیت فرهنگی، سال‌ها میان کتابخانه‌ها، مدارس، مطبوعات و کتاب‌فروشی‌ها رفت‌وآمد کرد تا از دل فهرست‌های پراکنده، اثری جامع بیافریند. باید دانست که پیش از مشار، هیچ مرجع مدونی از کتاب‌های چاپی فارسی در اختیار نبود و او در واقع از "هیچ" آغاز کرد.»
وی با بیان اینکه اثر مشار فراتر از یک فهرست صرف است، افزود:
«در میان همه کارهای مرجع حوزه چاپ و نشر، اثر خانبابا مشار جایگاهی یگانه دارد. او نخستین کسی بود که مرز میان کتاب‌شناسی خطی و چاپی را در ایران روشن کرد و نشان داد کتاب‌های چاپی نیز همانند نسخه‌های خطی نیازمند ثبت و مستندسازی دقیق‌اند. آنچه در "فهرست کتاب‌های چاپی فارسی" گرد آمده، صرفاً یک فهرست خشک و عددی نیست، بلکه آینه‌ای از دویست سال فرهنگ مکتوب ایران است.»
این پژوهشگر در ادامه با اشاره به جنبه تاریخی و تمدنی نگاه مشار تصریح کرد:
«در کار مشار نوعی نگاه تاریخی و تمدنی وجود دارد. او نه‌تنها به ثبت عنوان‌ها پرداخت، بلکه کوشید مسیر تحول اندیشه فارسی را از خلال صنعت چاپ بازسازی کند. وقتی فهرست او را مرور می‌کنیم، گویی با کارنامه‌ای روبه‌رو هستیم که سیر تکامل زبان و فرهنگ فارسی را از نخستین چاپ‌ها تا روزگار معاصر نشان می‌دهد.»
جلیسه در بخشی از سخنان خود با نقل خاطره‌ای از ایرج افشار، به ارزش پایدار این اثر اشاره کرد و گفت:
«افشار می‌گفت خطا در چنین کاری گریزناپذیر است، اما اینکه کسی از هیچ، چنین فهرستی بیافریند، شاهکاری واقعی است. ارزش کار مشار در همین است که بدون ابزار دیجیتال و حتی بدون یک تیم پژوهشی، اثری در تراز پروژه‌های ملی امروز پدید آورد.»
وی در پایان سخنانش خاطرنشان کرد:
«به باور من، فهرست خانبابا مشار از اثرگذارترین کتاب‌های صد سال اخیر در حوزه منابع مرجع است. هرچند بیش از شصت سال از انتشار آن می‌گذرد، هنوز هیچ اثری نتوانسته جای آن را بگیرد. امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند آنیم که کار مشار را بازبینی، تکمیل و دیجیتال کنیم؛ زیرا اگر او با امکانات محدود توانست این میراث را بیافریند، ما با این‌همه ابزار نباید از ادامه راه او بازبمانیم.»
فهرست مشار جامع‌ترین مأخذ برای شناخت آثار چاپی فارسی تا زمان اوست
در بخش دوم نشست، ابوالفضل حافظیان بابلی، کتاب‌شناس، فهرست‌نگار و پژوهشگر مخطوطات اسلامی، با نگاهی تحلیلی به روش علمی و میراث ماندگار زنده‌یاد خانبابا مشار پرداخت و در تبیین جایگاه این اثر گفت:
«شادروان خانبابا مشار را باید پدر کتاب‌شناسی نوین ایران دانست. او در زمانی که نه از حمایت سازمانی برخوردار بود و نه از مشاوران علمی، به‌تنهایی بارِ سنگین تدوین "فهرست کتاب‌های چاپی فارسی" را بر دوش کشید. این اثر حاصل بیش از سی سال تلاش مداوم است و هنوز هم که دهه‌ها از چاپ آن می‌گذرد، پژوهشگران علوم انسانی در هر جست‌وجوی علمی ناگزیرند به آن مراجعه کنند.»
او با توضیح درباره شیوه علمی مشار افزود:
«مشار در تدوین فهرست خود از الگوی "معجم‌المطبوعات العربیة" اثر یوسف الیان سرکیس الهام گرفت، اما ساختار اثرش را بومی کرد و برای نخستین‌بار در ایران، فهرست را بر اساس مؤلف تنظیم نمود. او در آغاز برای هر مؤلف، زندگی‌نامه‌ای کوتاه و سپس فهرست کامل آثار چاپی او را ذکر می‌کرد. این روش سبب شد اثرش از سطح یک فهرست ساده فراتر رود و به تذکره‌ای جامع از پدیدآورندگان متون فارسی و عربی تبدیل شود.»
حافظیان در ادامه با اشاره به دشواری‌های کار مشار خاطرنشان کرد:
«باید دانست که مشار در شرایطی دشوار کار می‌کرد. بسیاری از کتابخانه‌ها هنوز کتاب‌های چاپی را فاقد ارزش می‌دانستند و آن‌ها را فهرست نمی‌کردند. او ناچار بود با هزینه شخصی به قم، تبریز، مشهد، نجف و کربلا سفر کند و از چاپخانه‌ها و مدارس دیدن کند. حاصل این سفرها هزاران فیش و یادداشت بود که بعدها اساس کتاب "فهرست کتاب‌های چاپی فارسی" را تشکیل داد.»
وی با تأکید بر دقت علمی و روش‌مندی مشار گفت:
«مشار در کار خود نه‌تنها عنوان و تاریخ چاپ را ثبت کرد، بلکه به مقدمه‌ها، تقریظ‌ها، آگهی‌های مطبوعاتی و حاشیه‌نویسی‌های مؤلفان نیز توجه نشان داد. همین دقت سبب شد که بسیاری از اطلاعات مندرج در فهرست او امروز در هیچ منبع دیگری یافت نشود. به تعبیر من، فهرست مشار نقشه گنجِ کتاب فارسی است؛ راهنمایی که هر پژوهشگرِ تاریخ چاپ برای یافتن سرنخ‌های ناشناخته ناگزیر از مراجعه به آن است.»
او در جمع‌بندی سخنان خود اظهار داشت:
«فهرست مشار جامع‌ترین مأخذ برای شناخت آثار چاپی فارسی تا زمان اوست. او بیش از ۱۳ هزار عنوان را ثبت کرد و گستره‌ای نزدیک به دو قرن از تاریخ چاپ فارسی را دربر گرفت. کار او در حقیقت بنیان‌گذار سنتی شد که بعدها دیگران در قالب فهرست‌های کتابخانه‌ها و پایگاه‌های دیجیتال دنبال کردند، اما هنوز فهرستی به دقت، وسعت و اصالت اثر خانبابا مشار در ایران پدید نیامده است.»
در پایان نشست، ضمن قدردانی از دو سخنران، مجری برنامه تأکید کرد که کار سترگ زنده‌یاد خانبابا مشار نمونه‌ای کم‌نظیر از پشتکار، دقت علمی و عشق به دانش است و سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در قالب برنامه‌های «صد کتاب ماندگار قرن»، بازخوانی و معرفی این دست آثار را به‌عنوان بخشی از مأموریت فرهنگی خود ادامه خواهد داد.