مقدمه‌ای بر سير تكامل قلم و کتابت
به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، علی محمد طرفداری عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در یادداشتی به مناسبت هفته کتاب، نوشت: قلم و کاغذ به معناي عام از قديم‌ترين ايام ممكن، از مهم‌ترين ادوات کتابت و نشر دانش در ميان تمامی جوامع بشری و در سراسر جهان بودند و بدون وجود اين دو، هيچ مكتوبی امكان نگارش و از آن مهم‌تر نشر، نمی‌يافت. به همين دليل، رشد فنی توليد قلم و كاغذ و گسترش امكان استفاده از آن‌ها در سده‌ها و بلکه دهه‌های اخير، نقش بسزايی در رشد و توسعه دانش بشری داشته و دارد.
در حقيقت، اين دو ابزار كليدی نگارش و نشر مكتوبات، تا همين سده اخير برای عموم مردم چنان گران‌بها و دور از دسترس بودند كه فقط خواص جامعه امكان بهره‌مندی و بهره‌گيری از آن‌ها را داشتند و به همين نسبت برخورداری از سواد و دانش، در ميان كثيری از مردم عامی موضوعيتی نداشت، چنان كه در همين اواخر و به زمان پيروزی انقلاب اسلامی، حكومت نوپای انقلابی يكی از مهم‌ترين رسالت‌های خود را ريشه‌كن كردن بي‌سوادی در ميان اكثريت نود درصدی از مردم ايران از طريق راه‌اندازی «نهضت سوادآموزی» قرار داد و دانش آموزان نسل اول انقلاب هنوز هم كمبود لوازم التحرير و دفترچه‌های سهميه‌ای كاغذ كاهی نامرغوب را به ياد دارند.
اما قلم، با آن جايگاه رفيعی كه در قرآن بدان بخشيده شده و با آن اهميتی كه در نشر حاصل خرد و انديشه‌ورزی آدمی داشته است، و امروزه هزاران شكل رنگارنگ و متنوع، و اين روزها شکل دیجیتالی آن، به وفور و سهولت در دسترس همگان است، برای رسيدن به تنوع و فراوانی كنونی، مسيری بس طولانی و پر فراز و نشيب را طي كرده است. به‌خصوص تا پيش از پيدايش صنعت چاپ و گسترش و تكامل آن در سراسر جهان، كه امكان نشر کتاب و مكتوبات را تا هزاران برگ از يك نوشته افزايش داد؛ بنابراین قلم، به هر شكل و صورتی، اصلی‌ترين وسيله نگارش بود و اساسی‌ترين نقش را در خلق مكتوبات با موضوعات گوناگون و انتشار علم بر عهده داشت.
نخستين قلم‌های نگارشی در دوران تمدن‌های كهن باستانی شرق ميانه و پيش از ميلاد مسيح، صورتی از ابزار حكاكی و حجاری بر روی عمدتاً سنگ و خشت را داشتند و از همين روی، نخستین کتاب‌ها یا مكتوبات مردمان باستان و در اصل شاهان و فرمانروايان، كتيبه‌های سنگي و گلی كوچك و بزرگی بودند كه فرمان‌ها و خطابه‌های حاكمان حكومت‌های گوناگون، از فراعنه مصر و شاهان بابلی و آشوری و هخامنشی تا امپراطوران هند و چين از طريق طبقه منشيان و دبيران حكومتی در خود ضبط كرده‌اند.
استفاده از پوست و پاپيروس و مركب مرحله بعدی تدارك بسترهايی آسان‌تر برای نگارش با قلم‌هايی متفاوت‌تر از ابزار حجاری بود كه هر چند دامنه نگارش و تنوع موضوعات و روند تکامل کتاب را گسترش می‌داد، اما همچنان عموم مردم سهمی در نگارش نداشتند و كتابت و امكانات آن كه به سختی تهيه و آماده می‌شد، فقط در اختيار خواص فرهنگی و سياسی جوامع قرار داشت.
در دوران بعد از ظهور اسلام، و به زمان استفاده از پوست و كاغذهای پاپيروس، قلم‌ها غالباً به صورت تكه‌ای چوب يا حصير تراشيده شده بودند كه توسط كاتبان و با ثبت اشكالی از خطوط گاه بسيار ابتدايی به كار می‌رفتند. فقدان امكانات فنی كافی و لازم برای توليد قلم‌های كارامد برای نگارش‌های مرتب و منظم در قالب کتاب و محدوديت گستره نگارش در ميان لايه‌ای نازك از مردم، برای قرون متمادی مانع از آن بود كه اين قلم‌ها و مکتوبات ابتدايی صورتی از قلم‌ها و کتاب‌های تكامل يافته و يكسان و كارامد را بيابند و در زمانی كه اين تكامل و به خصوص اختراع قلم نی اتفاق افتاد، علاوه بر توسعه کتابت و امکان تولید بیش از پیش کتاب، يكی از مظاهر و نمودهای هنر اسلامی- ايرانی يعنی خوش‌نويسی نيز پديدار شد، يعني زماني كه پيدايش انواع قلم‌های كارامد و كارشده از نی امكان نگارش خطوط گوناگون زيبا را فراهم آورد.
نخستین نگارش‌های قرآنی در جهان اسلام و بیرون از جزیره العرب با تكامل قلم و البته خط عربی پا به عرصه ظهور گذاشتند، نگارش‌هايی كه همچون تورات و انجيل، نشان می‌دهند قرآن مهم‌ترين متن نگارشی نزد مسلمانان، و نخستین کتاب مکتوب شده آنان بوده، و بيش‌ترين تلاش مسلمانان برای خوش‌نويسی در نگارش هر چه زيباتر آيات قرآنی تبلور يافته است.
ليكن در همان زمان كه در جهان اسلام استفاده از نی به عنوان ابزاری منحصر به فرد برای نوشتن رو به تكامل داشت، در غرب قلم پر برای قرون متمادی و تا زمان ساخت مداد، به صورتي يكنواخت شاخص‌ترين ابزار برای کتابت و نگارش کتاب بود. استفاده از مداد از حدود دو قرن پيش در جهان غرب آغاز شد كه امتيازات و البته ضعف‌های خاص خود را داشت و پس از آن با بهره‌گيری بيش از پيش از صنعت، قلم‌ها و کاغذهای جدیدی ساخته شدند كه حیات تازه‌ای را در گسترش کتابت و تولید کتاب رقم زدند.
دوران بعد از پیدایش انقلاب صنعتی و فراهم شدن امکان توليد صنعتی و فراوان قلم و كاغذ، انقلابی در عرصه نگارش و تولید کتاب در تیراژ انبوه را به زمان خود پديد آورد، و ابزار و ادوات نوشتن را به ويژه بعد از ساخت کاغذها و خودكارهای امروزين، در اختيار طيف وسيع‌تری از مردم قرار داد، و روندی از توسعه و نشر دانش در قالب کتاب را آغاز كرد كه امروزه با بهره‌گيری از صنعت الكترونيك و در عصر انقلاب ارتباطات ابعاد بس گسترده‌تر و متنوع‌تری يافته، و دسترسی به کتاب و ابزار و ادوات نگارش را چنان سهل كرده است كه تصور آن حتی در همين دهه‌های اخير نيز ناممكن می‌نمود.
پایان مطلب//