زندگی سیاسی آیت الله مدرس به مناسبت 10 آذر سالروز شهادت وی و روز مجلس

مقدمه

 نمایشگاه مجازی زندگی سیاسی آیت ­الله مدرس به مناسبت 10 آذر سالروز شهادت وی و روز مجلس

آیت ­الله سیدحسن مدرس(1249-1316ش.)، فقیه، سیاستمدار و از نامداراترین رجال استبدادستیز دوره قاجار و پهلوی است. زندگی سیاسی وی انقلاب مشروطیت و عضویت در انجمن ولایتی آغاز شد. با فتح تهران و گشایش دوره دوم مجلس و بر اساس متمم قانون اساسی - که در آن اشاره شده بود که قوانین مصوب مجلس باید زیرنظر هیئتی از علما و مجتهدان تراز اول باشد - با پیشنهاد مراجع نجف در زمره 5 عالم برای نظارت بر مصوبات مجلس و تطبیق آنها با شرع انتخاب شد. آیت ­الله پس از ورود به تهران در جلسه 195 مجلس دوم سوگند یاد کرد.

با آشنایی مردم تهران با مدرس و درخواست آنان، آیت ­الله در سال 1293 و در بهبوحه جنگ جهانی اول به وکالت از مردم تهران وارد مجلس سوم شد. با نقض بیطرفی ایران در جنگ جهانی اول و لشکرکشی روس­ها به قزوین و خطر رسیدن آنان به تهران، مدرس پیشنهاد مهاجرت به قم و تشکیل دولت سایه در کنار دولت اصلی را داد. با سقوط دولت مرکزی کابینه مهاجرت تشکیل و مدرس عهده­ دار وزارت عدلیه آن شد. مهاجران با حمله روسیه مجبور به عقب ­نشینی و خروج از کشور شدند. مدرس به ترکیه رفت و در مدارس آنجا به تدریس علوم دینی پرداخت. با پایان جنگ، دولت مرکزی خواستار بازگشت مهاجران شد و تعدادی از آنان از جمله مدرس به کشور بازگشتند.

با افشای مفاد قرارداد 1919 مدرس از جمله مخالفان این قرارداد بود و تا زمان لغو آن از هیچ تلاشی فروگذاری نکرد. با کودتای 1299 رضاخان و سیدضیاءالدین طباطبایی آیت ­الله مدرس نیز همانند بسیاری از سیاستمداران وقت دستگیری و زندانی و سپس به قزوین تبعید شد.

با برگزاری انتخابات، مدرس باز هم به نمایندگی از مردم تهران وارد مجلس چهارم شد. در این دوره وی به تصویب اعتبارنامه نمایندگان توجه ویژه ­ای داشت. در مجلس پنجم با توجه به اندیشه­ های رضاخان برای تغییر رژیم از مشروطه به جمهوری مدرس و یاران او که در اقلیت بودند با طرح مخالفت با اعتبارنامه­ ها باعث به تعویق انداختن طرح جمهوریت و ممانعت از پیروزی رضاخان شدند.

یکی از اقدامات مدرس در این مجلس استیضاح کابینه رضاخان بود. وی با اعلام سه مورد سوء استفاده نسبت به داخله و خارجه، قیام و اقدام بر ضد قانون اساسی و حکومت مشروطه و توهین به مجلس شورای ملی و تحویل ندادن اموال مقصرین و غیره به خزانه دولت طرح استیضاح رئیس الوزرا را مطرح کرد. گرچه طرح با حمله مزدوران به نمایندگان اقلیت و ضرب و شتم آنان مسکوت ماند.

از دیگر رخدادهای مجلس پنجم موافقت با خلع قاجار بود. مدرس در سمت نمایندگی مردم تهران تلاش کرد تا با طرح نداشتن رئیس در مجلس غیرقانونی بود مصوبه را اعلام کند. ولی برنامه­ های وی برای ممانعت ناکام ماند و اکثریت مجلس سلطنت را به رضاخان تفویض نمودند.

در مجلس بعدی با وجود کارشکنی­های دولت مدرس با همراهی مردم تهران بار دیگر وارد مجلس شد و ریاست سنی آن را بر عهده گرفت. در این دوره نیز مدرس تلاش بسیار کرد با همراهی چند تن از وکلای مخالف دولت با اعتبارنامه وکلای فرمایشی مقابله کند.

آیت ­الله مدرس در طول زندگی خود چندین بار ترور شد. آخرین بار در صبح روز 7 آبان 1305 و در حالیکه قصد رفتن به مسجد سپهسالار را داشت ترور و به گفته خود تیرباران شد. مدرس در این واقعه مجروح و به مدت دو ماه در بیمارستان بستری شد.

در انتخابات مجلس هفتم با دخالت دولت و نظامیان مدرس و همفکرانش به مجلس راه نیافتند. در این دوره او ضمن تدریس در مدرسه سپهسالار پیرامون مسائل مملکتی نیز صحبت می­کند. برنامه­ های دولت برای متقاعد کردن مدرس نتیجه نداده و سرانجام در شب 15 مهر 1307 مأموران وی را دستگیر و بر اساس حکم تبعید از پیش صادر شده وی را به خواف در مرز افغانستان می­فرستند. مدرس در خواف ممنوع ­الملاقات بود و تا 1316 در آنجا زندانی بود. بعد از نه سال به کاشمر منتقل و در 10 آذر 1316 هنگام غروب و در حالی که روزه بود مسموم و سپس خفه و به قتل می­رسد. پس از آن شهربانی کاشمر گزارش می­دهد سیدحسن مدرس به مرگ طبیعی درگذشته است.

ده آذر سالروز درگذشت این عالم بزرگ و سیاستمدار معروف ایرانی است. به همین مناسبت گروه ارتباطات آرشیوی منتخب اسنادی از زندگی سیاسی وی را در 14 عنوان و در قالب 19 برگ آماده و در وبگاه سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران به نمایش گذاشته است.