1 فروردین، سال روز انتشار نخستین سری اسکناس های بانک ملی

مقدمه

اسکناس، کاغذ رایجی است که امروزه به عنوان پشتوانۀ دولت ها در خزانه و به جای سکه های طلا و نقره، در اختیار مردم قرار می گیرد. ریشۀ این لغت، از واژه فرانسوی آسی نیا، به معنای تضمین پرداخت وجه از طرف دولت است و در زبان روسی آسیگناتیا خوانده می شود. بهره گیری از این واژه، در زمان فتحعلی شاه و به صورت اسکناس در ایران رایج شد.
   کاغذ یک درهمی چاپ شده در دورۀ ایلخانان، قدیمی ترین اسکناس شناخته شده در ایران است که بر روی آن، عبارت«لا اله الا الله، محمداً رسول الله» چاپ شده بود. این اسکناس ایرانی، در اواخر قرن هفتم هجری و در هنگام سلطنت گیخاتوخان چاپ شد. پادشاه ایلخانی به دلیل خالی شدن خزانه و کسری بودجه، به پیشنهاد وزیر خود، عزالدین مظفر، پول کاغذی به نام چاو(موسوم به چاو مبارک) در تبریز منتشر کرد که با اقبال عمومی مواجه نشد و استفاده از آن منسوخ شد. 
   تا سال 1266ش. صرافی های بزرگ و کوچک، مهم ترین نهادهای مالی ایران را تشکیل می دادند. با تأسیس بانک جدید شرق - که مرکزش در لندن بود و در جنوب آسیا فعالیت های اقتصادی می کرد- در تهران نیز اقدام به چاپ نوعی پول کاغذی به صورت حواله کرد. 
   در سال 1267ش. ناصرالدین شاه، اجازۀ تأسیس بانک شاهنشاهی را به مدت 60 سال، به بارون جولیوس دو رویتر واگذار کرد. یکی از امتیازهای این قرارداد استعماری، واگذاری حق انحصاری نشر اسکناس به بانک مزبور بود. این بانک، اجازه داشت تا هشتصد هزار لیرۀ انگلیس( معادل دو میلیون و هشتصد هزار تومان) اسکناس منتشر کند. در ابتدا اجازۀ انتشار اسکناس های کم تر از دو تومان ممنوع بود، ولی در 23م اسفند 1268ش. مجوز انتشار اسکناس های ومانی نیز صادر شد و بانک شاهنشاهی 1، 2، 3، 5، 10، 20، 50، 100، 500 و 1000 تومانی را وارد جریان اقتصادی کشور کرد.
   اولین سری اسکناس های بانک، شبیه اسکناس های امروزی بود. روی قطعات یک تا پنج تومانی، امضای رئیس بانک چاپ شده بود؛ ولی اسکناس های 10 تومانی و مبلغ های بالاتر در هنگام صدور، پس از  امضا شدن و به مشتری داده می شد. بازرس دولت با مهر بیضی شکلی خود- که بر روی آن، عبارت "ملاحظه و ثبت دفتر دولتی گردید. امضای مأمور محترم دولت علیّۀ ایران" مهر شده بود- هر قطعه اسکناس را تأیید می کرد.
   بانک شاهنشاهی، در سال 1309ش. حق انحصاری نشر اسکناس را در مقابل دویست هزار لیره به بانک ملی ایران فروخت. اسکناس های بانک ملی، از فروردین 1311 منتشر و تا سه ماه اسکناس های این دو بانک همزمان در ایران رواج داشت. بانک با انتشار اعلامیه ای، اسکناس های خود را از تاریخ تیر همان سال از گردش بازار بیرون کشید.
   طرح اسکناس های بانک ملی بر خلاف نوع قبلی، از طرح های ایرانی گرفته شده بود و بر روی آن ها مناظر طبیعی، آثار باستانی، نمادهای ایران باستان و بناهای عمرانی چاپ شده بود. در این مدت، بازخرید و تبدیل اسکناس به مسکوکات منسوخ و اسکناس نیز، مانند سکه، پول رایج کشور شد.
   در سال 1339ش. بانک مرکزی ایران، تأسیس و بر اساس قانون، حق انحصاری نشر اسکناس به آن واگذار شد و تا کنون نیز ادامه دارد.
   گروه ارتباطات آرشیوی، به مناسبت یکم فروردین، سال روز انتشار نخستین سری اسکناس بانک ملی، گزیده اسناد مرتبط با اسکناس را، به علاقه مندان سند پیشکش کرده است.