سوم شهریور سالروز اشغال ایران توسط متفقین

مقدمه

نمایشگاه مجازی اسنادی از قحطی نان در تهران به هنگام جنگ جهانی دوم، به مناسبت سوم شهریور سالروز اشغال ایران توسط متفقین

بلافاصله با شروع جنگ جهانی دوم در اروپا، محمود جم، نخست‌وزیر وقت، در 11 شهریور 1318ش. با انتشار بیانیه‌ای رسمی، بی­طرفی ایران در کارزار صورت گرفته را اعلام کرد. اما صدور این بیانیه نتیجه­ ای نداشت و بعد از دوسال متفقین در سحرگاه روز سوم شهریور 1320 هجوم خود به مرزهای ایران را آغاز کردند. نیروهای انگلیسی از جنوب و قوای شوروی از شمال و شرق وارد کشور شدند. ارتش ایران در همان روزهای نخست از هم پاشید و راه برای تجاوز متفقین باز شد. راه ­آهن، بنادر و فرودگاه­ها به دست متفقین افتاد. دولت سقوط کرد، رضاشاه عزل و تبعید شد و پسرش به جانشینی وی به سلطنت رسید و امور کشور به دست فرماندهان متفقین افتاد.

متفقین پس از دست یافتن به ارکان مختلف کشور، از بیانیة خود در آغاز جنگ که در آن قول داده بودند تا حد امکان برای مردم مشکلی به وجود نیاورند سر باز زدند و مسابقه ­ای برای بهره ­برداری بیشتر از امکانات کشور به راه انداختند. آنان، همچنین برخلاف پیمان اتحاد با ایران که می­ بایست موادغذایی خود را از خارج وارد کنند، سربار ارزاق ایران شدند. با اشغال کشور،  اقتصاد به شدت آسیب دید و به بخش کشاورزی به عنوان ستون اقتصاد ایران خسارات جبران ­ناپذیری وارد شد، نرخ تورم بالا رفت و گرانی و نایاب شدن کالاهای اساسی در نهایت منجر به بروز قحطی در سراسر کشور شد.

بنابراین، ایران که در اواخر دهة بیست دچار مشکل کمبود غله شده بود با اشغال کشور به وضعیت بحرانی رسید. مناطق غله­خیز کشور به تصرف متفقین درآمد شوروی به دلیل جنگ با آلمان و از بین رفتن گندم‌زارهای خود در جنگ، گندم و برنج شمال را مصادره و انگلستان نیز غلات جنوب را انبار می­کرد. آنان، همچنین ساختار حمل و نقل و سوخت کشور را در دست داشتند و بدین ترتیب توزیع غله در شهرهای مرکزی، و به ویژه تهران به خوبی صورت نمی­ گرفت. ناامنی، احتکار، قاچاق، ضعف دولت مرکزی، کمبود وسیلة نقلیه و شورش­های ناشی از قحطی در دوران اشغال در کنار اقدامات متفقین بر ابعاد قحطی افزود.

در تهران غله به اندازه کافی در نانوایی­ ها یافت نمی­شد. آردی هم که موجود بود آغشته به خاک اره و بسیار بی­ کیفیت بود. با این وجود مردم از دستیابی به همین نان بی ­کیفیت هم عاجز بودند و به سختی می­توانستند چند قرص نان سیاه بدست آورند. جمعیت انبوه مقابل نانوایی­ های تهران اغلب بدون نان به خانه باز می­گشتند. از طرف دولت، نانوایی در کنار سیلوی گندم برای جلوگیری از تخلف نانوایی و رفع گرسنگی مردم در نظر گرفته شد. اما نان تولیدی بسیار بی کیفیت بود و باعث بروز مشکلات جسمی در مردم شد.

راهکار دیگر دولت برای تأمین کالاهای اساسی جیره­ بندی کالا و توزیع کوپن بود. کارمندان دولت با مراجعه به خانه­ ها و با توجه به تعداد افراد خانوار به آنان کوپن دادند. اما، این روش نیز به دلیل نبود غله، کارساز نبود.

اداره‌کل خدمات آرشیوی (اداره ارتباطات آرشیوی)، به‌مناسبت سوم شهریور، سالروز اشغال ایران توسط متفقین، نمایشگاهی مجازی با عنوان «اسنادی از قحطی نان در تهران به هنگام جنگ جهانی دوم»، در برگیرندة  14 عنوان،  با معرفی 19 برگ سند، آماده‌سازی و در وبگاه سازمان به نمایش گذاشته است.