اسناد و تصاویری درباره کودتای سوم اسفند 1299

مقدمه

یکی از وقایع مهم تاریخ معاصر ایران، کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ است که دولت انگلیس به دلایلی چند همچون تصویب نشدن قرارداد ۱۹۱۹ در مجلس، جلوگیری از نفوذ روسیه کمونیستی در ایران و حفظ منافع خود در هندوستان، نقش اصلی را در آن ایفا کرد. راه حل انگلستان در آن مقطع  به طور کلی در یک سیاست خلاصه می‌شد: استقرار دولتی دست نشانده با اتکا به قدرت نظامی برای حفظ منافع در ایران. نیروهای دخیل انگلیسی در این ماجرا «آیرونساید» و «کلنل اسمایس» و عوامل داخلی «رضاخان» و «سید ضیاء‌الدین طباطبایی» بودند. سید ضیاء گزینه سیاسی و از افراد موافق قرارداد 1919 بود که در تهران روزنامه­ نگاری می­کرد و سرسپردگی خاصی به انگلستان داشت. رضا میرپنج نیز بازوی نظامی طرح کودتا بود.

برنامه کودتا با ورود قوای قزاق به فرماندهی رضاخان از قزوین به تهران آغاز شد. نیروهای پلیس و ژاندارم بدون مقاومت پایتخت را در اختیار نیروهای کودتا قرار دادند. قزاقان مراکز حساس شهر از جمله وزارت­خانه­ ها، شهربانی، تلگرافخانه­ ها، پست و سایر ادارات را محاصره و حکومت نظامی اعلام کردند. کابینه سپهدار اعظم سقوط کرد و خود وی نیز به سفارت انگلستان پناه برد. شاه قاجار در مقابل عمل انجام شده قرار گرفته و با ولیعهد به کاخ فرح ­آباد گریخت.

با تسلط بر تهران، رضاخان اعلامیه­ای نه ماده­ای با عنوان «من حکم می­کنم» صادر و حکومت نظامی اعلام کرد. طبق برخی مواد اعلامیه، حکومت نظامی از ساعت 8 بعدازظهر آغاز می­شد و انتشار مطبوعات تا زمان تشکیل دولت موقوف، اجتماع بیش از سه نفر ممنوع و کلیة ادرات دولتی به غیر از ادارة ارزاق تعطیل بود. رضاخان، کاظم­خان را به سمت کماندانی منصوب و وی را مأمور اجرای اعلامیه ­کرد.

از سوی دیگر سیدضیاء نیز فهرستی از اسامی رجال تهران را در اختیار رضاخان قرار داد تا بعد از کودتا دستگیر و زندانی شوند. در شامگاه چهارم اسفند تعدادی از اشراف، متنفذان، علما و آزادیخواهان دستگیر و به زندان­ها و بازداشتگاه­های تهران منتقل و بعد از مدتی تعداد بازداشتی از گنجایش تهران خارج و به دیگر شهرها تبعید شدند. احمد قوام، سیدحسن مدرس، عبدالحسین میرزا فرمانفرما، نصرت­الدوله، عین­الدوله و محمدولی­خان تنکابنی از مشهورترین افراد بازداشتی بودند.

روز بعد از کودتا رضاخان لقب سردار سپه را اخذ و سیدضیاءالدین طباطبایی فرمان رئیس­الوزرایی را دریافت کرد. وی پس از آن کابینة خود را معرفی کرد که در تاریخ از آن به کابینة سیاه یاد می­شود و دلیل اطلاق این صفت هم، اقدام او به دستگیری و زندانی کردن بسیاری از چهره‌های سیاسی مشهور آن دوران بود.

اداره‌کل خدمات آرشیوی (ادارة ارتباطات آرشیوی) به مناسبت سالروز کودتای سوم اسفند 1299، نمایشگاهی مجازی با عنوان «اسناد و تصاویری دربارة کودتای سوم اسفند 1299» در برگیرنده 15 عنوان، 11برگ سند و 8 قطعه عکس آماده‌سازی و در وبگاه سازمان به نمایش گذاشته است.