نمایشگاه مجازی «زنان نامی سرزمین من» 8

سپیده کاشانی (1313ـ1371)

زندگی‌نامه

سرور اعظم باکوچی مشهور به سپیده کاشانی، فرزند حسین، در سال 1313 هجری شمسی در شهر کاشان در خانواده‌ای مذهبی دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در دبستان هفده دی و متوسطه را در دبیرستان شاهدخت همان شهر به انجام رسانید. شانزده ساله بود که با یکی از اقوامشان به نام جواد عباسیان ازدواج کرد و برای ادامه تحصیل و زندگی با همسرش به تهران رفت. کاشانی صاحب یک دختر و دو پسر شد. خانواده او به مطالعه کتاب و خواندن دیوان‌های شعر استادان متقدم و متأخر علاقه و عشقی وافر داشتند، لذا او هم از همان کودکی با شعر خصوصاً با اشعار حافظ و سعدی و مولانا آشنا شد و اشعار حافظ بیش از همه او را تحت تأثیر قرار داد. سپیده کاشانی گذشته از مرتبت و منزلت ادبی دارای سجایای پسندیده‌ی اخلاقی بسیار بود، تواضعی از حد افزون، ایمانی راسخ و عقیده‌ای استوار داشت و شور مذهبی و استحکام عقیده در سرتاسر آثار  او موج می‌زد. درباره علت برگزیدن تخلص شعری سپیده، در جایی به روشنی اشاره نشده، اما با توجه به شواهد زندگی و آثارش مشخص می‌شود که وی برای ظهور موعود، فجر پیروزی و سپیده آزادی اهمیت بسزایی قائل بود. او سرانجام در 22 بهمن ماه 1371 چشم از جهان فرو بست.

فعالیت‌های فرهنگی

سپیده کاشانی در سال 1352 نخستین مجموعه اشعار خود را به نام پروانه‌های شب به چاپ رسانید. در این مجموعه که در قالب شعر آزاد و غزل سروده به جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی تاخته است. پروانه‌های شب به دو بخش تقسیم می‌شود: قسمت نخست آن حاوی 23 غزل است و بخش دیگر آن بـه اشعار نیمایی شاعر اختصاص دارد. شاعر خود درباره این اثر می‌گوید: «پروانه‌های شب، رنجنامه‌ای است از تجربه‌های سال‌ها 1347 تا 1352 که واژه‌های آن به سبب فضای تاریک آن زمان به پروانه‌هایی تشبیه شده‌اند که در شب پرواز می‌کنند.» شاعر تا آنجا که ممکن بوده با ایما و اشاره و مستقیم و غیرمستقیم بسیاری از گفتنی‌ها را در آن به تصویر کشیده و این جنگ و گریز ادبی ـ سیاسی وی تا آغاز انقلاب اسلامی ادامه داشته است.

 حکایت آنان که بقا را در بلا دیدند، شامل دو سفرنامه شاعر به جنوب است: سفرنامه اول، یادنامه وی از سفر به خرمشـهر در آذر 1360 است و سفرنامه دوم با عنوان یادنامه فتح‌المبـین گزارش سفر وی بـه جبهه شوش و دشت عباس در فروردین 1361.

کاشانی خود در طبع و نشر آثار خویش تعلل می‌کرد و هرگاه دوستان سبب این امر را جویا می‌شدند علت آن را ناپخته بودن کارهایش بیان می‌کرد. او می‌خواست آثارش را بازبینی کند و کاستی‌هایش را مرتفع سازد. سخن آشنا که شامل مجموعه‌ای از اشعار اوست بعد از  فوتش توسط پسرش در سال 1373 به چاپ رسید. در همین سال حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی اشعار سپیده کاشانی با موضوع جنگ ایران و عراق را در کتابی با عنوان هزار دامن گل سرخ منتشر کرد. همچنین گزیده اشعار وی توسط انتشارات نیستان در سال 1378 به چاپ رسید.

او پس از پیروزی انقلاب با مطبوعات و رادیو و تلویزیون همکاری نزدیک داشت و سرودهای انقلابی زیادی گفت که به خصوص در سال‌های جنگ تحمیلی عراق و ایران پیوسته از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران پخش می‌شد. او مدت ده سال، از سال 1360، عضو رسمی شورای شعر و ادب وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تالار وحدت بود و بیش از یک سال هم در سمت عضو شورای عالی شعر و ادب صدا و سیما انجام وظیفه کرد. مدتی نیز اداره صفحات ادبی مجله زن روز را برعهده داشت.

ویژگی‌های کلی بیانی و ادبی

شعر سپیده، همچون اغلب شاعران انقلاب، شعر زمان است و شعر شعور، شهادت، حماسه و عرفان. از این‌رو چندان به لحاظ بیانی و ادبی و صور خیال قابل توجه نیست. زبان شعری او سلیس و روان و در عین حال مملو از احساس، صداقت و صمیمیت است و دچار ابهام و ایهام و کژ‌تابی، تعقیدهای لفظی و معنوی نمی‌شود. صنایع شعری، کمتر در اشعارش دیده می‌شود. او تقیدی به تزیین ندارد. شعرش سوالی در ذهن خواننده باقی نمی‌گذارد و چندگونگی از شعرش برداشت نمی‌شود. شعرش از لحاظ خلوص، تفکر و تأثیرگذاری ممتاز است.

به طور کلی می‌توان سپیده را شاعری نئوکلاسیک دانست که از لحاظ اجتماعی و سیاسی دو دوره‌ی تاریخی را تجربه و درک کرده و درباره‌ی آن شعر سروده است. با این حال ویژگی اصلی شعر سپیده همان ویژگی شعر انقلاب است: رهایی از قید کنایه‌پردازی و ابهام‌گرایی و لفظ‌گرایی و توجه به صراحت بیان، بی‌پیرایگی زبان و بیان حقایق و مسائل اساسی زمان تحت سایه‌ی آزادی‌های انقلابی.

قالب‌های شعری

بیشتر اشعار او قبل از انقلاب در قالب غزل و به شیوه‌ی شعر آزاد نیمایی است. وی مفاهیم عاشقانه و اخلاقی را در شکل غزل بیان می‌کند و بیشتر اندیشه‌های سیاسی، تاریخی و اجتماعی خود را در قالب‌های شعر آزاد می‌ریزد. اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی 57، تحت تأثیر تحولات اجتماعی و سیاسی و ضرورت‌های زمانی، تقریباً از همه‌ی قالب‌های شعری به ویژه سنتی استفاده می‌کند. او علاوه بر دو قالب غزل و شعر آزاد در قالب‌های قصیده، مثنوی، قطعه، رباعی، دوبیتی نیز طبع آزمایی می‌کند. گاهی نیز برای ایجاد ارتباط دقیق‌تر و عمیق‌تر معنایی، اشعار حافظ و جامی و شهریار را تضمین می‌کند.

مضامین

تنوع مضامین شعری نیز یکی از ویژگی‌های شعر سپیده اسـت که هرچند در ایـن میان مضامین ادب پایداری و شعر جنگ بسامد بیشتری دارد، اما درون‌مایه‌های اجتماعی، مذهبی و اخلاقی و حتی زنانه نیز در شعر سپیده ظهور قابل توجهی دارند که در این ویژگی از شـاعران پیشـین و معاصر خویش نیز اثر پذیرفته، چنانکه از برخی از آنها یادکرده یا به تضمین اشعار آنها پرداخته است.

اشعار قبل از انقلاب سپیده متناسب با شرایط آن روزها اندوهناک و ماتم‌آلود است. در چنان فضای خفقان و ظلمانی، سپیده بیشتر مفاهیم و مضامینی همچون زمستان، خفقان، سکوت، ظلمت و تباهی را به صورت نمادین بیان می‌کند.

 در دوره‌ی پس از انقلاب، شعر او از حوادث انقلاب و جنگ تحمیلی تأثیر می‌پذیرد و رنگ دینی به خود می‌گیرد. در این دوره یاد شهیدان، اندوه و حسرت مادران، نکوهش ریاکاران، رنج‌ها و محرومیت‌های طبقات فرودست جامعه، بازتاب شهادت یا وفات یاران انقلابی، اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ (ره)، اﻧﻌﻜﺎس ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺟﻬﺎد و ﺷﻬﺎدت، آﻳﺎت و اﺣﺎدﻳﺚ و ﺗﻌﻠﻴﻤﺎت ﻣﺬﻫﺒﻲ، ﺳﻮگ‌ﻧﺎﻣﻪ‌ﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي اﻣﺎﻣﺎن ﻣﻌﺼﻮم و دﻳﮕﺮ ﺑﺰرﮔﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲ و ﻣﺴﺎئلی از اﻳﻦ دﺳﺖ مضامین اشعار سپیده کاشانی را تشکیل می‌دهد.

از جمله اشعار نوی او می‌توان به پروانه شب اشاره کرد:

/... پروانه‌های شب/ نیمیست از ادامه یک انسان/ که نیم دیگرش/ دنیای عابری است که تنها/ بر دست‌های خالی خود/ خیره مانده است/ او در تمام راه/ می‌گشت تا به شعله شعری/ شایسته هزاره شیرین/ بر بیستون یاد/ آلاله‌های عشق برافروزد/ اما کلام او/ چون نقش یک گناه/ بر آیینه زمان/ بی‌رنگ/ در احاطه تحقیر می‌شکست/ پروانه‌های شب/ این حرف/ این صداقت گسترده/ ای کاش در بلندی اندیشه‌های تو/ یک دم به حال پر زدنی/ یابد.

سرودهای انقلابی

سپیده کاشانی بیش از ۴۰ قطعه شعر و موسیقی درباره انقلاب و دفاع مقدس سرود که قریب به اتفاق آنها تبدیل به سرودهای انقلابی شد و در آرشیو صداوسیما موجود است. یکی از این قطعه‌ها، سرودی است مشهور با نام معروف من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت که با صدای محمد گلریز.

به خون گر کشی خاک من، دشمن من

بجوشد گل اندر گل از گلشن من

تنم گر بسوزی، به تیرم بدوزی

جدا سازی ای خصم، سر از تن من

کجا می‌توانی، ز قلبم ربایی

تو عشق میان من و میهن من

من ایرانی‌ام، آرمانم شهادت

تجلی هستی است، جان کندن من

همچنین برخی دیگر از اشعار او نیز با صدای سیدحسام‌الدین سراج خوانده شد و در همان سال‌های جنگ به همت مرکز موسیقی حوزه هنری در آلبوم‌هایی سلسله‌وار و با عنوان نینوا منتشر شد:

شکسته سرو باغ آشنایی

چه سنگین است بار این جدایی

همه کوچه به کوچه، حجله حجله

وطن از خون پاکان گشته دجله

پَرَت در خون کشیدند ای چکاوک

تو را ای نازنین منزل مبارک

مبارک بادت ای جان حجله‌ی خاک

دلاور! گُرد ما! ای خوب، ای پاک

برادر با برادر دوش بر دوش

غم بیگانگی کرده فراموش

همه سر داده بر فرمان رهبر

به شعر وحدت و الله اکبر

زمین در زیر گام یکه‌تازان

وطن در سلطه آینده‌سازان

مسلسل با مسلسل شد برابر

به خون شوییم خونت ای برادر

بمیرد دشمنت ای سینه صد چاک

که کردت چلچراغ سینه خاک

مقبره سپیده کاشانی

آثار

1- پروانه‌های شب (1352). تهران: نشر پدیده.

2-  س‍خ‍ن‌ آش‍ن‍ا‌: م‍ج‍م‍وع‍ه‌ اش‍ع‍ار س‍پ‍ی‍ده‌ ک‍اش‍ان‍ی (1373). ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌ ش‍ورای‌ ش‍ع‍ر وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ارش‍اد اس‍لام‍ی‌، دف‍ت‍ر م‍طال‍ع‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ب‍ان‍وان‌ م‍رک‍ز م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌. ت‍ه‍ران‌: وزارت‌ ف‍ره‍ن‍گ‌ و ارش‍اد اس‍لام‍ی‌، م‍ع‍اون‍ت‌ ام‍ور ف‍ره‍ن‍گ‍ی.‌

3-  ه‍زار دام‍ن‌ گ‍ل‌ س‍رخ (1373). ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، ح‍وزه‌ ه‍ن‍ری.

4-  ح‍ک‍ای‍ت‌ آن‍ان ک‍ه‌ ب‍ق‍ا را در ب‍لا دی‍دن‍د: ی‍ادداش‍ت‌ه‍ای‌ دو س‍ف‍ر ب‍ه‌ ج‍ن‍وب (1375). ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، ح‍وزه‌ ه‍ن‍ری‌، دف‍ت‍ر ادب‍ی‍ات‌ و ه‍ن‍ر م‍ق‍اوم‍ت.‌

قرارداد مرکز سرودهای انقلاب اسلامی وزارت ارشاد با سپیده کاشانی

موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

مجوز چاپ کتاب پروانه‌های شب اثر سپیده کاشانی در سال 1352

موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

مجوز کتاب پروانه‌های شب اثر سپیده کاشانی، 1353

موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

برگی از پروانه‌های شب اثر سپیده کاشانی

موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران

شعرخوانی سپیده کاشانی در جمع رزمندگان دفاع مقدس

سرود انقلابی «من ایرانیم آرمانم شهادت» با صدای  محمد گلریز