بخش کتاب های خطی کتابخانه ملی، ابتدا با حدود3000 نسخه خطی متعلق به کتابخانه عمومی معارف در سال 1316 ایجاد گردید. منابع این بخش به تدریج روبه فزونی نهاد تا اینکه در سال 1355 مجموعا تعداد5300 جلد نسخه خطی اصل وعکسی جمع آوری شد.
روند فراهم آوری کتاب های خطی وچاپ سنگی با دریافت مجموعه های اهدایی وخرید نسخه های خطی همچنان ادامه پیدا کرد و از سال 1385 با جدیت و تلاش بیشتری دنبال شد، چنانکه هم اکنون بالغ بر 25400جلد کتاب خطی و27300 جلد کتاب چاپ سنگی در گنجینه کتاب های خطی و نادر جمع آوری شده و نگهداری می شود.

پیش از آنکه کتابخانه ملی بدین نام خوانده شود، در سال های 1313و1314 از نسخه های خطی کتابخانه که در آن زمان حدود 300 جلد بود فهرستی در دو مجلد، با عنوان فهرست کتب خطی کتابخانه عمومی معارف بر اساس الفبای نام کتاب ها توسط مرحوم عبدالعزیز جواهرکلام تهیه و تدوین شده بود.
در این فهرست تعداد 348 نسخه خطی و در ذیل آن 46 نسخه عکسی فهرست و معرفی شده است. بعد از آن کمیسیونی متشکل از آقایان: ایرج افشار، مجتبی مینوی، عباس زریاب خویی، محمدتقی دانش پژوه و سید عبدالله انوار نمونه فیشی شامل مشخصات کتابشناسی و نسخه شناسی کتاب های خطی را تنظیم کردند که تا سال 1347 کار فهرست نویسی کتاب های خطی کتابخانه ملی برمبنای آن تداوم یافت.
استاد سید عبدالله انوار بر اساس همان کاربرگه به فهرست نویسی نسخه های خطی پرداخت و تا سا ل 1358 تعداد 10 مجلد فهرست نسخه های خطی کتابخانه را به چاپ رساندند.
تعداد 3082 نسخه خطی فارسی در مجلدات 1 تا6 و تعداد1975 نسخه عربی در مجلدات 7 تا 10 فهرست و معرفی شده اند. سپس بالغ بر 2700 نسخه خطی عربی در مجلدات 11 تا 19 فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی از سال 1372 تا 1381توسط آقایان دکتر حبیب الله عظیمی و دکتر علینقی منزوی و خانم ها دکتر امیره ضمیری وزهره معیری ومجلدات 21 و 22 (ادعیه وقرآن ها) توسط دکتر رضا خانی پور معرفی شده است .
از فروردین 1386 کار ذخیره و بازیابی مکانیزه اطلاعات کتاب های خطی و چاپ سنگی از طریق سیستم جامع کتابخانه ملی (سیستم بومی شده استاندارد یونی مارک) صورت می گیرد و در کنار آن کار اسکن کردن کتاب ها نیز در دست اقدام است.
اطلاعات منابع فهرست شده از طریق سایت سازمان اسناد وکتابخانه ملی به آدرس http://nlai.ir در دسترس قراردارد.

مجموعه کتاب های چاپ سنگی به دلیل انحصار، قدمت، نوع چاپ و نفاست علمی وهنری و ضرورت نگهداری در شرایط مناسب، از سال 1374 از مخازن کتاب های چاپی جدا و در مخزن مستقلی قرار گرفت.
بخش مخزن کتاب های چاپ سنگی از همان ابتدا با شناسایی کتاب ها، ثبت، آماده سازی وفهرست نویسی فعالیت خود را آغاز کرد و با بهره گیری از تجهیزات رایانه ای و ایجاد بانک اطلاعات کتاب های چاپ سنگی و تهیه میکروفیلم و اسکن از کتاب ها این روند را ادامه داد .
در شمار کتاب های چاپ سنگی که به زبان های فارسی، عربی و اردوست، نسخه های ارزشمندی مشهود است که از آن میان می توان به برخی از نخستین مطبوعات چاپ سنگی در ایران ( تبریز و تهران ) به شرح زیر اشاره کرد .

•  زادالمعاد، علامه مجلسی، کتابت محمد حسین تبریزی، مطبوع به سال 1251 ق . شماره 8631.

•  رساله جهادیه از میرزا بزرگ قائم مقام متضمن آراء رهبران مسلمان در خصوص مقابله با قوای اشغالگر روسیه، نخستین کتاب چاپ سربی در تبریز– تاریخ 1232 ق. شماره کتاب 26312.

•  المعجم فی آثار ملوک العجم، فضل الله قزوینی، مطبوع به سال 1259 ق. شماره کتاب 8975.

•  خمسه نظامی، کتابت علی اصغر تفرشی ـ صناعت محمد رضا به سال 1264 ق.  شماره کتاب.

مخزن‌ این‌ تالار کتاب‌های خطی، اسناد خطی، کتاب های چاپ‌ سنگی، و کتاب های نفیس‌ را در خود جای داده‌ است. مجموعه گرانسنگ‌ این‌ بخش‌ یکی از ارزشمند ترین‌ مجموعه‌های خطی ایران‌ و جهان‌ است‌.

بیشتر کتاب ها و اسناد خطی این‌ مجموعه‌، نوشته‌های بزرگان‌ ایرانی در حوزه‌های ادبیات‌، تاریخ‌، فلسفه‌ و عرفان‌، فقه‌ و اصول‌، طب‌ و نجوم‌، و مجموعه‌ای از نخستین‌ ترجمه‌های فارسی کتب‌ فرنگی و قطعه‌های خوشنویسی استادان‌ بزرگ‌ است‌.

قدیمی ترین‌ کتاب‌ خطی این‌ مخزن‌ کتاب‌ الخلاص‌ اثر ادیب‌ نطنزی است‌ که‌ نزدیک‌ به‌ هزار سال‌ پیش‌ تحریر شده‌ است‌.

در این‌ مخزن‌ نزدیک‌ به‌ یک‌ میلیون‌ برگ‌ سند خطی وجود دارد. این‌ اسناد دربرگیرنده ارزشمند ترین‌ اسناد خطی و تاریخی موجود در مراکز آرشیوی کشورهستند. حدود سیصد فرمان‌ شاهان‌ و شاهزادگان‌ صفوی و قاجار در این‌ بخش‌ نگهداری می شود که‌ قدیمی ترین‌ آن‌، از شاه‌ طمهاسب‌ صفوی است‌. علاوه‌ بر این‌، در میان‌ اسناد کتابخانه‌ ملی، مجموعه‌ ای منحصر به‌ فرد از دست‌ خط‌ های ناصرالدین‌ شاه‌ و تعدادی از اسناد بایگانی دربار قاجارهم‌ موجود است‌ که‌ به‌ دلیل‌ تذهیب‌های بسیار زیبا، ارزش‌ و اهمیت‌ ویژه‌ای دارند. در این‌ قسمت‌ حدود سیزده‌ هزار کتاب‌ چاپ‌ سنگی هم‌ که‌ در ایران‌ و سایر نقاط‌ جهان‌ طبع‌ یافته‌ است‌ قابل‌ دسترسی است.

مخطوطات کتابخانه ملی یکی از ذخائر گرانبهای این مرز وبوم حاوی معارف بزرگان ما در موضوعات مختلف همچون فلسفه وعرفان، فقه و اصول، طب ونجوم به فارسی و عربی است که تعدادی از آنها نسخه های نادر و کمیاب و باارزش است.
همینطور این مخزن واجد مجموعه ای از نخستین ترجمه های فارسی کتاب های اروپائیان است. مجموعه مرقعات وقطعات خطوط استادان نامی همچون درویش عبد المجید طالقانی، سید گلستانه، عماد الکتاب، زین العابدین اصفهانی، ارسنجانی، احمد نیریزی وخاندان وصال نیزجزء نفایس مخزن منابع خطی است .
برخی از نسخه های نفیس ونایاب عبارتند از :

•  کتاب الخلاص، ابوعبد الله حسین بن ابراهیم مشهور به ادیب نطنزی متوفی 477 ق، زمان تحریر 475 ق، نسخه شماره 1143/ع .

• احیاء علوم الدین، امام محمد غزالی متوفی 505، زمان تحریر 597 ق، نسخه شماره 454/ع.

• ذخیره خوارزمشاهی، تالیف اسماعیل بن حسن جرجانی در سال 504 ق، در علم طب تاریخ تحریر کتاب های یکم تا چهارم و ششم 676 ق و کتاب پنجم سال 1230 ق مذهب و مصور به خط نسخ رقم علی قلی ابن شهسواری گروسی و حسین بن ذکریا شماره نسخه 1890.

•  مجموعه رسالات فلسفی و اشعار فارسی و عربی با رقم صدر الدین شیرازی – ملاصدرا، تاریخ کتابت 1004 ق.

•  مجموعه رسائل از ابوعلی سینا، ابو برکات بغدادی، بابا افضل کاشی و چند رساله از شهاب الدین سهروردی، زمان تحریر 659 ق نسخه شماره 2412/ ف.

• شرح اشارات والتنبیهات، خواجه نصیر الدین طوسی، متوفی 672 ق، به خط مولف، زمان تحریر قرن هفتم، نسخه شماره 1153/ع.

نسخه های خطی پس از ثبت در دفاتر مخصوص و بعد از فهرست نویسی و ورود اطلاعات با شرایط خاصی در دسترس پژوهشگران و گروه های مشخص به شرح زیر قرار می گیرد :

•  اعضای هیئت علمی دانشگاه ها ومدرسین حوزه های علمیه.

• دانشجویان دوره های کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه ها و طلاب حوزه های علمیه.

• پژوهشگران خارجی با ارائه معرفی نامه رسمی از محل اشتغال یا تحصیل و با تقاضای سفارتخانه ها یا دفاتر فرهنگی کشورهای متبوع.

• استفاده سایر افراد با ارائه معرفینامه از محل اشتغال یا تحصیل و تکمیل فرم تقاضا وموافقت کارشناس اطلاع رسانی میسر خواهد بود.

•   در اختیار گذاشتن سی دی، پرینت، میکروفیلم یا عکس از تمام یا بخش هایی از نسخه های خطی منوط به تنظیم فرم تقاضا و ذکر نوع تحقیق و پرداخت هزینه های اعلام شده است.

• درخصوص تصویر نسخه های خطی نفیس و کمیاب، موافقت و تائید مدیر بخش و کارشناس اطلاع رسانی نیز ضروری است .

• اصل نسخه خطی در اختیار محقق قرار نمی گیرد. در موارد خاصی که نیاز محقق به رویت بخش هایی از اصل نسخه محرز باشد، پس از تائید وموافقت مدیر بخش منحصرا در سالن مطالعه و با نظارت کارشناس اطلاع رسانی اصل نسخه برای زمان محدودی در اختیار متقاضی قرار می گیرد.

• انتشار، چاپ عکسی و نشر رایانه ای نسخه های خطی و نفیس منوط به موافقت شورای نظارت بر انتشار نسخه های خطی وانعقاد قرار داد خاص است.

برای یافتن نسخه خطی مورد نظر خود اینجا کلیک کنید