11 نوامبر 1918، اسنادی از پيامدهای جنگ جهانی اول در جنوب ايران
مقدمه
جنگ جهانی اول، بی شک يکی از بزرگترين رخدادهای جهان بشری است که تأثير آن در کل جهان مقارن خود قابل بررسی و موشکافی است؛ ايران به عنوان سرزمينی که بيشتر دول قدرتمند متخاصم اين جنگ به موقعيت جغرافيايی و اقتصادی آن واقف بودند از جمله دولت هايی بود که با وجود اعلام بی طرفی درگير اين هجمه جهانی شد. نفت و مناطق نفت خيز جنوب از جمله عواملی بود که ايران را به مهره قابل توجه دولت هايی مانند انگليس و روس تبديل کرده بود. دولت انگليس از يک سو به نفت ايران برای بقای صنعتی و نظامی خود نياز داشت و از سوی ديگر از طريق ايران می توانست جلوی حمله های عثمانی را سد کرده و راه خود را برای پيشروی در سرزمين های زير نظارت آن کشور تسهيل کند. عامل ديگر توجه انگليس به خاک ايران، داشتن شاه راهی آبی- خاکی برای پيوستن به نيروهای روسيه در جبهه های شرقی عثمانی بود، انگليس به محض پياده کردن نيروهای هندی انگليسی خود در جنوب، شروع به خريد غله در سطح بسيار وسيعی نمود. روسيه نيز که همواره در دوره های مختلف با ايران تقابل و تعامل داشت برای افزايش نفوذ خود در اين کشور تلاش کرد. اين دو دولت با اقدامات خود، حق بين المللی ايران را در اعلام بی طرفی نقض کردند؛ بدين ترتيب ايران به مدت سه سال گرفتار اشغال نظامی، مداخله های سياسی، قحطی، قاچاق اسلحه و تجزيه سياسی شد.
هر چند حکومت مرکزی دچار نوعی انفعال در برابر اين دولت ها بود، اما اقشار مختلف مردم ايران که در مناطق مختلف با اين نيروها درگيری و همنشينی اجباري يافته بودند، ساکت نمانده و همگام با اعلام جهاد علمای بزرگ، دست به تقابل زدند از جمله در جنوب چهره هايی مانند: زاير خضر خان تنگستانی، شيخ حسين چاه کوتاهی، رئيس علی دلواری، صولت الدوله، ناصر ديوان کازرونی و آيت الله سيد عبدالحسين لاری عليه قوای اشغالگر قيام کردند.
در اين ميان قيام تنگستانی ها و ايلات خمسه جنوب توانستند برای مدتی ضربات قابل توجهی را به بدنه نظامی انگليسی وارد نماييد. اين مناطق از 1293تا 1297ش. شاهد درگيری های متعدد نيروهای بومی با انگليس بود؛ به طوری که منطقه دلوار تخريب شد، مذاکره با سران عشاير و ايجاد اختلاف در ميان آنها، ايلات فارس و بوشهر را به يک دلمشغولی عظيم برای آن ها تبديل نموده بود.
بررسی هر کدام از حرکت ها و ديدگاه رهبران آنها جای مطالعه و بررسی بسياری دارد که در قالب کلی ايران و جنگ جهانی اول قابل بررسی است.
در راستای بررسی وقايع بر پايه اسناد اداره کل خدمات آرشيوی (گروه ارتباطات آرشيوی) به مناسبت 11 نوامبر 1918 / 1297ش.، سالروز پايان جنگ جهانی اول؛ نمايشگاهی مجازی در برگيرنده 15 عنوان با معرفی 23 برگ سند را در وبگاه سازمان به پژوهشگران حوزه سند تقديم نموده است.
- قسمتی از گزارش تلگرافی از بوشهر به تهران، در خصوص مخالفت انگلیس ها با حضور نیروهای ژاندارمری در منطقه
- مکاتبه مبنی بر درخواست رئیس گمرک بوشهر، جهت اعزام کشتی پرسپولیس به بندر دلوار برای جلوگیری از قاچاق در پی کمبود زغال و بی تحرکی سایر کشتی ها در سواحل شمالی به دلیل بروز جنگ جهانی اول
- گزارش حرکت زاير خضرخان تنگستانی و شيخ حسين چاهکوتاهی به سوی بوشهر با اعلان جهاد عليه قشون انگليس
- مکاتبه حکمران بوشهر با هيئت عالی فرقه اجتماعيون اعتداليون، در خصوص عملکرد وی و نيروهايش در برابر شروع جنگ و درخواست های مکرر از تهران به منظور تعيين تکليف در اين خصوص
- گزارش ورود کشتی انگليس به بنادر جنوب و پياده کردن قوا و تجهيزات نظامی در منطقه
- گزارش تلگرافی از بوشهر به تهران درخصوص تصرف کنسولگری و تجارتخانه آلمان و دستگيری کنسول و وکيل تجارتخانه آن کشور توسط انگليسی ها و کسب تکليف در اين زمينه
- دستور وزارت داخله به والی فارس، در خصوص لزوم انتشار فرمان و رعايت اصول بی طرفی ايران در جنگ جهانی اول
- درخواست تأمين ترقه از سوی اداره قشونی جنوب، به منظور ارسال برای سردار عشاير
- گزارش سرپرست اداره قشون جنوب (سرپرسی سايکس) از عملکرد آن قشون جهت برقراری امنيت در کرمان و فارس
- سواد نامه کنسولگری انگليس، مبنی برعدم موافقت سرپرسی سايکس با تأمين ترقه مورد نياز سردار عشاير از سوی اداره قشون جنوب
- گزارش ورود سرپرسی سايکس به شيراز و قصد انگليسی ها برای انتقال قشون از راه شوسه شيراز- بندرعباس تا پايان جنگ جهانی اول
- دستور حاکم ايالت فارس و بنادر به سردار عشاير در خصوص لزوم تأمين امنيت مسيرهای انتقال مال التجاره تحت نظر وی تا پايان مذاکرات دولت و انگليس
- گزارشی از مذاکرات قوام الملک با کنسول انگليس (کلنل کاف) در خصوص اصلاح اوضاع کشور و ايجاد آتش بس، جلوگيری از درگيری قشون قشقايی با قشون هندی از سوی صولت الدوله تا پايان مذاکرات
- اعزام يک عراده توپ کوهستانی، يک دسته سرباز و لوازم مورد نياز از سوی حکومت فارس و بنادر برای تقويت قشون قشقائی تحت فرماندهی سردار عشاير و دستور برای ارسال گزارش در خصوص باقی مانده سرباز و تجهيزات و نيز چگونگی تأمين حقوق آن ها
- تلگراف حاکم شيراز به رئيس الوزراء، درخصوص نتايج گفتگو با سردار عشاير و کنسول انگليس، توقف جنگ از سوي قشون انگليس و لزوم تعامل و ارتباط با سردار عشاير و آرامش قشون قشقائی تا پايان مذاکرات تهران
قسمتی از گزارش تلگرافی از بوشهر به تهران، در خصوص مخالفت انگلیس ها با حضور نیروهای ژاندارمری در منطقه
- شماره : ۲۸۱-۲۹۰
- تاریخ : ۲ ثور۱۳۳۳ق./ ۱۲۹۴/۲/۲ش.