13 تیر ، سالروز درگذشت دكتر محمد معين

مقدمه

سیزدهم تیرماه، مصادف با سالگرد درگذشت «محمد معین»، استاد دانشگاه تهران و پدر فرهنگ فارسی است. او، در روز نهم اردیبهشت‌ماه سال 1297ش. در محله‌ی زرجوب شهر رشت به دنیا آمد. شش‌ساله بود که نخست مادرش، طلعت و شش روز بعد پدرش، ابوالقاسم را از دست داد و تحت سرپرستی پدربزرگش محمدتقی معین‌العلما قرارگرفت که از روحانیان مورد احترام زادگاهش بود.

سیزده‌ساله بود که پدربزرگش را نیز از دست داد و تحصیلات ابتدائی و متوسطه را در مدرسه‌ی شماره‌ی یک رشت به پایان رساند.

سپس برای ادامه‌ی تحصیل به تهران آمد و دوره‌ی دوم متوسطه را در دارالفنون تهران گذرانید. در دوران تحصیل، همیشه شاگردی برجسته و ممتاز به شمار می‌رفت. زیرا علاوه براستعدادی که در ادبیات فارسی داشت، در عربی نیز دارای معلومات و اطلاعاتی بود که حتا معلمان و استادانش را به حیرت می انداخت. در سال 1313، در شانزده سالگی كارشناسی ادبیات فارسی و فلسفه و علوم تربیتی را از دانشگاه تهران گرفت و موضوع رساله‌ی او - که به زبان فرانسه نوشته‌شد - «لوكنت‌ دولیل‌ و مكتب‌ پارناس‌» بود. در سال 1314 پس از فراغت از تحصیل و انجام خدمت نظام، به ریاست دانشسرای مقدماتی اهواز منصوب شد.

سپس ریاست دانشسراهای وزارت فرهنگ (آموزش و پرورش فعلی) را به عهده گرفت و در همان زمان توانست دوره‌ی روانشناسی عملی، خط‌شناسی، قیافه‌شناسی و مغزشناسی را به صورت مکاتبه‌ای در آموزشگاه روانشناسی بروکسل بلژیک بگذراند و تصدیق‌نامه‌ی آن‌ها را کسب کند. در سال 1321 در 24 سالگی با نوشتن رساله‌ی «مزد یسنا و تأثیر آن در ادبیات فارسی»، اولین کسی بود که در ایران به دریافت دانشنامه‌ی دکترای ادبیات فارسی نایل شد. بعد از گرفتن دکترا، به عنوان استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران و استاد در دانشسرای عالی، سرگرم تحقیق و تدریس شد. در سال 1324 طبق تصویب مجلس شورای ملی و توصیه‌ی علامه قزوینی، همکاری با علامه‌دهخدا را در تنظیم لغت‌نامه آغاز
 

کرد و معاون او در کار لغت‌نامه شد و پس از وی، ریاست سازمان لغت‌نامه را به عهده گرفت و با کمال دقت، در انتشار این اثر کوشید.

دکترمحمدمعین، به زبان‌های اوستائی، پارسی باستان، پهلوی، عربی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، لاتینی و سانسکریت، آشنائی داشت و در مسافرت‌های متعدد، از مؤسسات فرهنگ‌ نویسی کشورهای دیگر مانند لاروس در پاریس و بروکهاوس در ویسبادن دیدار کرد و از نزدیک، با روش کار آنان آشنا شد و در ملاقات با نویسندگان، شاعران، منتقدان و هنرمندان رشته‌های مختلف استفاده‌ها برد و یادداشت‌ها برداشت. مدتی نیز در موزه‌های کشورهای مختلف، (آمریکا، انگلستان، فرانسه، سوئیس، آلمان، هلند، ایتالیا، سوئد، فنلاند، روسیه و کشورهای
 

دیگر)، به مطالعه و یادداشت‌برداری پرداخت و پس از تهیه‌ی مواد پایه و صرف بیش از نیمی از عمرخود در تحقیق و تتبع در باره‌ی زبان فارسی، به تدوین فرهنگ فارسی کنونی به نام «فرهنگ فارسی معین»، همت گماشت.

«فرهنگ فارسی» در 6 مجلد است که 4 مجلد از این فرهنگ، شامل واژگان زبان فارسی و 2 مجلد آخر آن، اعلام است.

فرهنگ فارسی معین، نخستین فرهنگی است در زبان فارسی که با روش جدید و با آوانگاری دقیق و شناسنامه‌ی دستوری واژه‌ها و ریشه‌شناسی تدوین شده‌است. علاوه بر این، اصطلاح‌های علمی را نیز در بردارد و به‌ویژه در زمینه‌ی دانش گیاه‌شناسی، اطلاعات بسیاری در باره‌ی گیاهان در اختیار خوانندگان می گذارد.

از آثار تألیفی معین، می‌توان از «ستاره‌ی ناهید» یا «داستان خرداد و امرداد»، «یوشت فریان مرزبان‌نامه (به فارسی و روسی)»، «یادنامه‌ی پورداوود»، «برگزیده‌ی شعر فارسی (دوره‌ی طاهریان، صفاریان، سامانیان و آل بویه)، «قاعده‌های جمع در زبان فارسی»، «مزد یسنا و ادب پارسی (در دو جلد)»، «برگزیده‌ی نثر فارسی(دوره‌های سامانیان و آل بویه)»، «مفرد و جمع»، «تحلیل هفت پیکر نظامی»، «اسم جنس»، «حافظ شیرین‌سخن در دوجلد» و «مجموعه‌مقالات (در دوجلد)» یاد كرد.

تصحیح‌های او، شامل «برهان قاطع ( در 5 جلد)» ، «دانشنامه‌ی علائی ابن سینا»، «چهار مقاله‌ی نظامی عروضی»، «جامع‌الحکمتین ناصر خسرو»، «شرح قصیده‌ی فارسی خواجه ابوالهیثم»، «مجموعه‌اشعار دهخدا»، «جوامع‌اشعار دهخدا»، «جوامع الحکایات و لوامع‌الروایات محمد عوفی»، «ابهرالعاشقین روزبهان بقلی شیرازی» و «حواشی بر اشعار خاقانی» است و ترجمه‌‌های او نیز عبارت‌اند از: «روانشناسی تربیتی»، «کتبیبه‌های پهلوی»، «خسرو کواتان و ریدک وی» و «ایران از آغاز تا اسلام».

معین، در دوران فعالیت خود نشان‌ها و افتخاراتی کسب کرد که از آن میان: نشان درجه‌دوم علمی در سال 1316، نشان درجه‌دوم علمی در سال 1321، نشان درجه‌دوم

سپاس در سال 1327، نشان لژیون دونور، دریافت جایزه‌ی Tambour در سال 1322، دریافت نشان هنر و ادبیات از دولت فرانسه در سال 1340، دریافت نشان Order des palmes Academiques از ژنرال دوگل، رئیس جمهور فرانسه، نام بردنی است.

اثر دیگری که از زنده‌یاد معین در این‌جا نام باید برد، «چهار مقاله‌ی نظامی عروضی» است که از متون معتبر قرن ششم به شمار می رود. او، این کتاب را به وجهی عالی تصحیح کرده و مشکلات آن‌را در حاشیه و نیز در پیوست‌ها، بتفضیل یادآور شده‌است؛ به گونه‌ای که حواشی و تعلیقات پیوست‌های استاد معین بر چهار مقاله، چندین برابر متن اصلی کتاب است.