يكم خرداد 1307، تصويب قانون اعزام محصل به خارج از كشور

مقدمه

شروع روند اعزام دانشجو به خارج را، به دوره‌ی شاه عباس دوم صفوی نسبت ‌داده‌اند. وی، به دلیل علاقه‌ی شدید به نقاشی اروپائی، كسانی را برای فراگیری این هنر، به رم فرستاد. از میان افراد فرستاده، می‌توان از «محمدزمان‌خان» نام برد.

   اما روند اعزام دانشجو به صورت جدی و پیوسته، در عصر قاجار و به همت عباس‌میرزا آغاز شد. در پی شكست‌هائی كه در خلال جنگ‌های ایران و روس بر ایران وارد آمد، عباس‌میرزا و میرزاعیسی قائم‌مقام فراهانی، دریافتند كه بدون آشنائی با فنون نظامی و علوم و صنایع جدید، نمی‌توان در مقابل هجوم لشكریان مجهز روس، مقاومت كرد. از این‌رو، اعزام شاگرد به اروپا را، از مؤثرترین وسایل كسب و جذب دانش و صنعت تازه‌ی مغرب زمین دانستند. به همین خاطر، در این دوره گروه‌هائی برای فراگیری علوم و فنون، به خارج فرستاده شدند.

   پس از عباس میرزا، امیرکبیر همین سیاست را به گونه‌ای دیگر دنبال کرد. وی، بنای مدرسه‌ی دارالفنون را گذاشت و در آن، استادان اروپائی را استخدام کرد. استادانی که به استخدام دولت درآمدند، با شناختی که امیرکبیر از انگلیس و روسیه پیدا كرده بود، اغلب از دولت‌های غیرمنتفع‌تر اروپائی در منطقه بودند. در همین راستا، معلم‌هائی از بلژیک استخدام كرد. وی همچنین، جمعی از محصلان ایرانی را به کشورهای اروپائی کم‌خطرتر فرستاد که می‌دانست امکان استحاله‌ی فرهنگی دانشجویان در آن‌جا كم‌تر خواهد بود.

پایه‌گذاری و راه‌ اندازی مدرسه‌ی دارالفنون در سال 1230ش.، روند اعزام دانشجو را وارد مرحله‌ی جدیدی كرد. دیگر اعزامی‌ها مانند گذشته ناگزیر به گذراندن دوره‌های اولیه‌ی تحصیل در خارج نبودند، بلكه طی نخستین‌بار، كسانی كه تا حدودی دوره‌ی متوسطه را در ایران گذارنده بودند، برای تحصیلات عالی به خارج می‌رفتند و از نظر شمار هم، جهشی صورت گرفت. در سال 1237ش. از دانش‌آموختگان دوره‌ی اول دارالفنون و دیگران، گروه 42 نفره‌ای به فرانسه فرستاده شد.

اما پس از سال 1237، روند اعزام دانشجو به خارج متوقف و این فرایند تا سال 1290 ادامه یافت. هرچند افرادی كه توانائی مالی داشتند، فرزندان خود را در همان مقطع نیز به خارج می‌فرستادند.

   اعزام دانشجو، پس از نهضت مشروطه از سر گرفته شد و طی اولین‌بار قانونی درباره‌ی اعزام محصل به خارج تصویب و آئین‌نامه و شرایطی برای آن معین شد.

   با روی كار آمدن رضاشاه، اعزام دانشجو از نظر كمی رشد یافت. به طوری كه در سال 1307 - كه قانون مخصوص اعزام محصل به خارج، وضع شد - تا شش سال هر سال حدود یكصد نفر برای فراگرفتن فنون مختلف، از میان دانش‌آموختگان دبیرستان‌ها، به روش مسابقه و به هزینه‌ی دولت، به اروپا روانه شدند. مجموع این اقدام‌ها، وضعیتی را به وجود آورد كه طبق احصائیه‌ی وزارت فرهنگ، از سال 1307 - 1310 تعداد 391 نفر از طرف وزارت معارف و حدود 100 نفر از طرف مؤسسه‌‌های دولتی به خارج فرستاده شدند و در سال 1310 جمع دانشجویان غیردولتی - كه با هزینه‌ی شخصی در خارج تحصیل می‌كردند - 1165 نفر بود.

   از سال 1313 - كه موضوع اعزام بر اساس قانون 1307 به پایان رسید - بر حسب پیشنهاد وزارت فرهنگ، شاگردان اول و دوم دانشكده‌های دانشگاه تهران و دیگر مدارس عالی، برای اعزام به خارج در نظر گرفته شدند و این روند، تا نزدیكی پیروزی انقلاب اسلامی همچنان با تغییری در جزئیات ادامه داشت. البته در همین مدت، هریك از وزارتخانه‌ها و مؤسسه‌های دولتی و نیز دانشگاه‌ها، جدا از روند عمومی وزارت علوم، از بودجه‌ی عمومی دولت برای اعزام دانشجو به خارج، استفاده می‌كردند؛ ولی سیاست عمومی در این مدت، برپایه‌ی ایجاد تسهیلات برای تأمین هزینه‌ی تحصیلی، به صورت شخصی و خصوصی بوده‌است. آخرین اصلاحیه‌ی قانونی كه در این زمینه مقرر گردید، مربوط به سال 1339 است كه بر اساس آن، بجز از دانشجویان رتبه‌ی اول هریك از رشته‌های دانشگاه‌ها - كه با هزینه‌ی وزارت علوم اعزام می‌شدند - برای كسانی كه مایل بودند با هزینه‌ی شخصی فرستاده شوند، شرط‌هائی در نظر گرفته شد. این سیاست‌ها، موجب شد تا تحصیلات خارج از كشور را، به طور عمده كسانی دنبال می‌كردند كه توانائی مالی داشتند.

در پیش‌گرفتن سیاست درهای باز، درباره‌ی تحصیلات خارج كشور در رژیم گذشته، موجب گسترش كمی تعداد دانشجویان ایرانی در خارج شد؛ به طوری كه در طی سال‌های 47 – 52 حدود 30 هزار نفر برای تحصیل به خارج اعزام شده بود. روند رو به افزایش این جریان همچنان ادامه یافت؛ تا این‌كه در سال‌های آخر عمر رژیم پهلوی، شمار این قبیل دانشجویان از مرز یكصد هزار تن گذشت.