3 شهریور 1320 ، سالروز اشغال ايران توسط متفقين

مقدمه

جنگ جهانی دوم به عنوان دومين جنگ فراگير از سپتامبر 1939 آغاز شد و در اوت 1945 پايان يافت. اين جنگ كه ميان متحدين (آلمان، ايتاليا و ژاپن) و متفقين (انگلستان، فرانسه، شوروی و امريكا) درگرفت، به علت گستردگی جغرافيايی و قدرت تخريب منابع انسانی، اقتصادی و طبيعی بی همتای خود، جنگی جهانی لقب يافت.
يك روز پس از آغاز جنگ، نخست وزير ايران، طی اعلاميه‌ای بی طرفی دولت ايران را در اين نبرد اعلام كرد. متعاقب آن وزير كشور نيز به كليه اتباع خارجی مقيم ايران اخطار داد كه از هرگونه بروز احساسات منافی با بی طرفی ايران بپرهيزند. 
در سوم شهريور 1320، نيروهای متفقين (انگلستان و شوروی) بدون توجه به اعلام بی طرفی دولت ايران در جنگ جهانی دوم، به کشور ما حمله كردند و در عرض مدتی کوتاه آن را به تصرف خود درآوردند. هدف عمده آنها از اشغال ايران عبارت بود از دستيابی به راه‌های ارتباطی كشور برای كمك رسانی به شوروی، استفاده از منابع نفتی كشور، اخراج كارشناسان و اتباع آلمانی برای جلوگيری از اقدامات خرابكارانه آنها در رابطه با راه‌های ارتباطی و چاه‌های نفت و از بين بردن احتمال كودتا توسط طرفداران آلمان نازی و در نهايت ايجاد آمادگی برای جنگ در سرحدات ايران در صورت رسيدن ارتش آلمان به كشورمان. سفرای دو كشور  اشغالگر در يادداشت تقديمی به مقامات ايرانی انگيزه اين اقدام خود را تمايلات آلمان گرايی در سياست خارجی ايران ذکر كردند. آنها معتقد بودند که اين تمايلات موجب افزايش فعاليت جاسوسان آلمانی در ايران گرديده است و اگر اين چنين ادامه يابد، ايران تبديل به پايگاهی برای انجام عمليات تبليغاتی و خرابکارانه عليه دولت‌های انگلستان و شوروی خواهد شد. 
علی منصور، نخست وزير وقت ايران، به مذاکره با نمايندگان دو دولت پرداخت. امّا به علت آنکه به هيچ نتيجه مطلوبی دست نيافت و ديگر خود را قادر به اداره امور نمی‌ديد از مقام خود استعفاء داد و محمد علی فروغی (ذکاءالملک) سررشته امور را در دست گرفت.
به جرأت می‌توان گفت که هجوم متفقين به ايران، سرآغاز دهه‌ای پر تلاطم در تاريخ سياسی ايران است.
حضور متفقين در ميهنمان از جنبه‌های مختلفی قابل طرح و بررسی است. با يورش نيروهای بيگانه تماميت ارضی وحاکميت سياسی ايران پايمال اجانب شد و اين مسئله باعث شد کشورمان تا مدت‌‌های مديدی نتواند خود را از قيد و بند قدرت‌های سلطه‌گر برهاند. 
از نظر اقتصادی، با آنکه کشور ما خود درگير مشکلات عديده‌ای به خصوص قحطی و گرانی مايحتاج عمومی بود، می‌بايست عهده دار مخارج ميهمانان ناخوانده خود نيز باشد. 
تمامی راه‌های کشور به خصوص خطوط راه آهن و شوسه تحت کنترل نيروهای اشغالگر در آمد. نيروی کار ايرانی برای تهيه تدارکات ارتش‌های درگير در جنگ، با نازل‌ترين دستمزد به کار گماشته شد. منابع نفتی کشور غارت شد و بحران غذايی در کشور به اوج خود رسيد. همراه با تمامی اين مسائل، سياست‌های پولی مهاجمان و تحميل مخارج ارتش اشغالگر و هزينه‌های کمک رسانی به شوروی، ملت ايران را با مشكلات عديده‌ای روبرو ساخت.
توقف واردات به کشور به علت جنگ، عايدات گمرکی را که يکی از عمده‌ترين منابع درآمد دولت بود به حداقل رساند و هرج و مرج موجود در کشور نيز جمع آوری هر نوع  ماليات را غير عملی ساخته بود.
وضع غير عادی کشور که ناشی از تحميل جنگی ناخواسته بود، همراه با مخارج سنگين و کمر شکن نيروهای متفقين در ايران، فشارهای تورمی را افزايش می‌داد و دولت ايران برای مقابله با آن تنها به افزايش نشر اسکناس‌های در جريان می‌پرداخت که خود امری نگران کننده بود. 
اشغال ايران از نظر نظامی نيز نتايجی شوم و غير قابل انکار داشت. با صدور دستور رضاشاه مبنی بر ترک مقاومت در ششم شهريور، ارتشی که رضاشاه با صرف بودجه‌ و هزينه‌های گزاف ايجاد كرده بود، به يکباره فروريخت و نتوانست در برابر حمله متفقين، جز مقاومتی بسيار اندک، کاری انجام دهد.
حضور قوای بيگانه از نظر فرهنگی – سياسی نيز ايران را دستخوش دگرگونی و تحولاتی خطرناک نمود. 
مجلس دست نشانده، پس از استعفاء و خروج اجباری رضا شاه، ناگهان دگرگون گشت و صدای مخالفت از هر گوشه‌ای برخاست. در صحنه سياست ايران بار ديگر اشراف و فئودال‌ها به بازيگری پرداختند و سازمان‌های حزبی و سياسی فراوانی شكل گرفتند.
در سال 1323 ش. بالغ بر 60 حزب و گروه و دسته و سازمان سياسی در کشور به وجود آمده بود كه اكثر آنها به علت جو سياسی موجود ، فقر اقتصادی و شرايط سياسی كشور، دارای تمايلات چپی بودند. 
حضور نيروهای شوروی در منطقه و تبليغات و حمايت‌های مضر آن، ضمن اينکه مانع استقرار نيروهای دولتی در آذربايجان و كردستان بود، بالطبع موجب گسترش دامنه فعاليت‌های ناسيوناليست‌های ترك و كرد در استانهايی از كشور و ادعای استقلال آنها شد.
انواع خسارات ناشی از جنگ و فشار آنها به كشور سبب گرديد كه از همان سال 1320 دولت به گردآوری اطلاعاتی در اين زمينه اقدام كند. بخشنامه‌ای خطاب به كليه فرمانداری‌ها صادر شد و دستور تشكيل كميسيون‌هايی برای برآورد خسارت‌ها داده شد. 
مجموعه حاضر گزيده‌ای از اسناد مربوط به جنگ جهانی دوم در كشور از سال 1318 تا 1325 است.