فرا رسيدن ماه ذي الحجه و موسم حج
مقدمه
«حج در آئينة اسناد دورة قاجار»
حج از فروع اسلام و يكي از سنتهاي ابراهيمي و بزرگترين اجتماع سالانة مسلمانان و از واجبات قرآني براي افرادي است كه شرايط لازم براي انجام آن را دارند. به همين دليل هر سال با فرا رسيدن ماه ذيالحجه، مسلمانان جهان براي انجام آن عازم مكه ميشوند. ايرانيان نيز در همة ادوار تاريخ در تلاش بودند همانند ساير هم دينان خود در كشورهاي اسلامي و تحت هر شرايطي در اين گردهمايي بزرگ شركت كنند. اين روند در دورة قاجار نيز ادامه داشت و ايرانيان با وجود مشكلات و سختي راه، قدم در اين سفر مينهادند.
در آن دوره، به دليل وجود نداشتن سازمان و نهاد رسمي و نبود امكانات حمل و نقل براي اعزام به مكه، ايرانيان گروه گروه و با رهبري كارواندار(حملهدار) سفر چندين ماهة خود را آغاز ميكردند. اما هر زائر به هنگام عبور از مرز و ورود به حجاز مي‌بايست پولي براي تذکره به دولت متبوع خود، هزينهاي بابت اخوه به اعراب سر راه و پولی برای شریف و والی که البته غیر مستقیم توسط حملهدار صورت میگرفت، بپردازد. افزون بر اين، گمرک نيز مبلغي از زائران اخذ ميكرد. در تمام سفرنامههای دورة قاجار، به اين گونه پرداختهاي مکرر اشاره و از آن گله شده است.
وسايل حمل و نقل حجاج در دورة قاجار بيشتر بهره‌گيري از چهارپايان بود. هرچند در خارج از مرزهاي ايران استفاده از راهآهن نيز رواج داشت. مطالعة سفرنامههاي حج آن دوره، نشان ميدهد كه حجاج براي سفر حج، چهار مسير پيش روي داشتند: راه دريايي از جنوب ايران به جده، راه جبل، راه شام و راه اسلامبول به جده .
اما انتخاب مسير، چندان ساده و راحت نبود و عواملي همچون، اوضاع و احوال كلي راهها و اخبار مربوط به امنيت آن، داشتن زمان مناسب براي انتخاب راه دور و نزديك، محل سكونت مسافر در شمال يا جنوب ايران، انتخاب حملهداري كه مسافر تصميم گرفته بود با او عازم حج شود و تصميمگيري دولت،' در اين مسئله نقش مهمي داشت.
گفتني است كه افراد براي انجام مناسك حج، به دو نوع كارگزار نيازمند بودند:
1. حملهدار: كه امروزه از آن با عنوان مدير كاروان ياد مي‌شود، وي مسئول ساماندهي كار حاجيان و همراهي آنان در رفت و برگشت بود.
2. مُطوّف: وي در مكه مستقر بود و ادارة آمد و شد حجاج به مشاعر(مزدلفه، منا و عرفات) و اعمال حجاج را در مكه انجام ميداد.
در اين دوره، موضوع نيابت و به جاي آوردن حج نيابتي به عنوان شغل و كسب و كار مطرح بود و عموم به آن افراد در اصطلاح «حجه فروش» يا «حجه خر» ميگفتند. حتي برخي به داشتن لقب «حجه فروش» شهرت داشتند و به احتمال زياد كسب و كار پر منفعتي نيز بوده است. به عنوان مثال، در سال 1292ق. براي يك حج نيابتي 110 تومان گرفته مي‌شد كه در آن زمان، مبلغ قابل توجهي بود.
گروه ارتباطات آرشيوي به مناسبت آغاز ماه ذيالحجه و موسم حج، نمايشگاهي مجازي با عنوان «حج در آئينة اسناد دورة قاجار»، شامل 11 عنوان و در قالب 11 برگ سند آماده كرده است، كه در وبگاه سازمان تقديم علاقهمندان مي‌نمايد.
- اظهار سرور حاكم بنادر و جزاير ايران
- اعلام ممنوعيت سفر به حج به دليل ناآراميهاي حجاز
- فرمان مظفرالدين شاه به علاءالدوله، مبني بر انتصاب شيخ الاسلام مرند
- نامه به شاه و پيشنهاد بهترين و نزديكترين مسير براي حركت حجاج
- فرمان محمدشاه قاجار به حاكمان و مأموران عرض راه تهران تا بوشهر
- دستور حمايت از خانوادة عبدالمحمد تاجر كازراني
- اجيرنامة حاج علي اكبر ولد آقا اسماعيل كاشاني و حاجي محمود تاجر ولد عبدالهادي كاشاني
- اجيرنامة حاجي سيدحسين براي انجام مناسك حج
- اعلام درجات سهگانة تذكرة حجاج
- درخواست وزارت امور خارجه از ادارة مركزي گمركات
- اقدام كنسولگري بغداد به دريافت دو تومان كسر تمبر
