29 اسفند، سالروز ملی شدن صنعت نفت"بخش اول"

مقدمه

مظفرالدین شاه، در سال 1901م. امتیاز اكتشاف نفت و گاز را، به ویلیام ناكس دارسی، واگذار كرد. اما دارسی، پس از سه سال كوشش بی‌ نتیجه و تحمل مخارج سنگین، در صدد فروش امتیاز برآمد. در آن میان دولت انگلستان، با كمك بخش خصوصی آن را خریداری كرد. از این رو، در سال 1905 شركت جدیدی به نام «سندیكای امتیازات»، تأسیس گردید. 
   در 14 آوریل 1909، شركت دیگری به نام شركت نفت ایران و انگلیس، با سرمایه دو میلیون استرلینگ تشكیل و جانشین «سندیكای امتیازات» شد.
   در سال 1913م.، دولت انگلیس تصمیم گرفت طرح «لرد فیشر» را، برای تبدیل سوخت كشتی‌های انگلیسی از زغال سنگ به نفت، به مرحله اجرا در آورد. پس از بررسی لازم و اطمینان از بسنده بودن منابع نفتی ایران در تأمین نفت مورد نیاز دریاداری انگلیس، در تاریخ 20 می 1914، قراردادی با شركت نفت ایران و انگلیس، منعقد كرد كه به موجب آن، دولت انگلستان با دومیلیون و دویست هزار لیره سرمایه‌گذاری و تصاحب 51% سهام شركت، بزرگ‌ترین سهامدار آن و دارای حق نظارت كامل بر شركت گردید. 
   این اقدام، شركت نفت ایران و انگلیس را، به صورت بازوی پر قدرت سیاسی، اقتصادی و راهبردی انگلستان و ابزار مستمر نفوذ بریتانیا در ایران و منطقه و دفاع از منافع خود حتا در هندوستان در آورد.
   اولین اختلاف میان دولت ایران و شركت نفت ایران و انگلیس، در طی سال‌های جنگ جهانی اول بروز كرد. خرابكاری آلمانی‌ها در خطوط لوله، دولت انگلستان را واداشت تا از ایران خسارت بطلبد.
   مسئله مورد اختلاف دیگر، درخواست دولت ایران بود مبنی بر پرداخت 16 در صد از منافع خالص سالیانه شركت‌هائی كه صاحب امتیاز برای انتفاع از امتیاز تأسیس می‌كرد. پس از مذاكرتی چند، به موجب قرارداد «آرمیتاژ اسمیت» با كمپانی نفت، در ظاهر دو مورد اختلاف به نحو رضایت‌بخشی حل شد. 
   پس از جنگ جهانی اول، شركت نفت ایران و انگلیس، در صدد تمدید قرار داد بر‌آمد و پس از مذاكرات مفصل، سرانجام روز هفتم خرداد 28/1312 می 1933، قراردادی استعماری برای غارت نفت ایران، میان كمپانی‌ و رژیم پهلوی به امضا رسید. آن قرارداد، در 26 ماده، در دوره نهم مجلس شورای ملی، به تصویب رسید. پس از آن، رضاشاه دستور داد دیگر نه از نفت و نه از قرارداد، هیچ‌ بحثی در محافل دولتی و غیردولتی، مطبوعات و دوره‌های بعدی مجلس، به میان نیاید.
تفاوت قرارداد 1933، با قرارداد «ویلیام دارسی‌»، در این بود كه در قرارداد «دارسی‌»، كلیه اموال و امكانات شركتی كه به منظور بهره‌برداری از امتیاز تأسیس می‌شد، به دولت ایران تعلق داشت، ولی در قرارداد 1933، همه این دارائی‌ها متعلق به انگلیسی‌ها بود. این قرارداد، تا 20 سال پس از بسته شدن بر قرار بود و تنها در كشاكش رویدادهای نهضت ملی شدن صنعت نفت بود كه از اعتبار ساقط شد. 
اداره‌كل اطلاع‌رسانی و ارتباطات (گروه ارتباطات آرشیوی)، به مناسبت 29 اسفند سالروز ملی شدن صنعت نفت، اسنادی از فعالیت و عملكرد كمپانی نفت جنوب (شركت نفت ایران و انگلیس)، شامل 11 عنوان در قالب 11 برگ برگزیده است كه به صورت مجازی در وبگاه سازمان، تقدیم علاقمندان به حوزه سند می‌شود.