11 اسفند 1324، سالروز خروج نیروهای انگلیس از ایران بعد از جنگ جهانی دوم

مقدمه

سحرگاه روز 25 اوت 1941 (سوم شهریور 1320 ) درست 11 روز بعد از انتشار منشور آتلانتیک که طی آن چرچیل و روزلت آزادی و استقلال و حق تعیین سرنوشت را برای کلیه ملل جهان شناخته بودند؛ کشور بی‌طرف ایران از شمال و جنوب مورد تجاوز قرار گرفت و نیروهای شوروی و انگلستان با توسل به همان شیوه‌هایی که به دشمنان خود نسبت می دادند، به ایران حمله کردند. عملیات نظامی به این ترتیب آغاز شد که نیروهای شوروی مرکب از دو تیپ پیاده نظام و موتوری تحت فرماندهی ژنرال نوویکوف Novikov در سه ستون وارد خاک ایران شدند. ستون اول از رود ارس گذشته و پس از تصرف ماکو و خوی تا ساحل دریاچه ارومیه پیشروی کرد و سپس متوجه شهرهای ارومیه و تبریز شده و آن‌ها را تسخیر نمود. ستون دوم از آستارا و کرانه دریای خزر به سوی اردبیل و بندر انزلی سرازیر شده و پس از تصرف رشت و چند شهر مهم گیلان و مازندران تا حدود قزوین پیشروی و در آنجا با ستونی که آذربایجان را تسخیر نموده بود تلافی کرد. ستون سوم از طریق بندر ترکمن وارد خاک ایران شد و گرگان و خراسان شمالی را تصرف نموده تا سمنان پیشروی کرد. از جانب دیگر نیروهای انگلیسی با فرماندهی ژنرال  سر آرچیبالدویول Sir Archibald Wavell فرمانده‌کل نیروهای  انگلیسی تهاجم خود را از ناحیه غرب و جنوب غربی آغاز نمودند.

در نیمه شب 24 اوت یک ستون از قوای مختلط انگلیسی و هندی از بصره عزیمت و در نهایت سکوت و آرامش از اروندرود عبور نموده و در سحرگاه روز بعد در ساحل ایران پیاده شدند و خرمشهر و آبادان را مورد حمله قرار دادند. در 26 اوت نیروی هوایی انگلیس اهواز را بمباران کرد و تعدادی از هواپیماهای ایرانی را در روی زمین از کار انداخت. آنگاه قایق‌های شطی انگلیسی با بیست و هشت هزار سرباز از رود کارون بالا آمده به اهواز حمله کردند. نیروهای ایرانی تحت فرماندهی سر لشگر شاه بختی تا  حدودی مقاومت نشان داده و خساراتی هم به نیروی دشمن وارد ساختند، ولی سرانجام قوای مهاجم توانست مقاومت ایرانیان را بین ببرد. ستون دیگری از ارتش انگلیس تحت فرماندهی ژنرال اسلیم  Slim نیز در سحرگاه 25 اوت از مرز خسروی عبور و تأسیسات نفت شهر را بدون برخورد با مقاومت جدی،  تصرف نموده و پیشروی خود را به سوی کرمانشاه ادامه داد. در اسلام آباد غرب (شاه آباد) توپخانه کوهستانی ارتش ایران از خود مقاومت نشان داد. با اینکه هواپیماهای انگلیسی مواضع ایرانیان را بمباران کردند، اما نیروهای ایرانی تا صبح روز 28 اوت که دستور رضاشاه مبنی بر ترک مقاومت به کلیه واحدهای ارتش ابلاغ شد از پیشروی انگلیسی‌ها جلوگیری نمودند. پس از صدور این دستور بلافاصله قوای انگلیسی تاسیسات نفت کرمانشاه را اشغال و در 31 اوت (9 شهریور) در حومه قزوین به واحدهای ارتش سرخ پیوستند. در برابر هجوم متفقین مقاومت ارتش ایران جز چند مورد کوچک، کاملا بی اثر بود و پس از اینکه اولین مرحله هجوم سپری شد رضاشاه دریافت که حریف قوی تر از آن است که بتوان در مقام مقابله با آن در آمد. به این جهت دستور ترک مقاومت بعد از سه روز صادر شد، ولی در حقیقت قبل از صدور این دستور هرگونه مقاومتی پایان یافته بود.

بعد از چند سال اشغال ایران  خسارت و پیامدهای مختلف آن، مسئله تخلیه ایران از قوای بیگانه در کنفرانس پتسدام که از 17 ژوئیه تا 2 اوت 1945 بین فاتحان جنگ یعنی استالین، ترومن رئیس جمهوری جدید و چرچیل (سپس اتلی نخست وزیر جدید انگلستان) منعقد شده بود مطرح گردید و در اعلامیه نهایی کنفرانس قید شد که موافقت به عمل آمده که قوای متفقین بلافاصله تهران را تخلیه نمایید ولی در مورد مراحل بعدی تخلیه ایران، در شورای وزیران سه کشور بزرگ که در سپتامبر 1945 در لندن منعقد خواهد شد، مذاکره به عمل خواهد آمد. سرانجام در کنفرانس وزیران خارجه سه دولت بزرگ که چند روز  بعد در لندن منعقد شده «بوین» وزیر خارجه انگلستان پیشنهاد کرد طبق پیمان سه جانبه، نیروهای متفقین شش ماه بعد از خاتمه جنگ با ژاپن یعنی تا دوم مارس 1946 (11 اسفند 1324 ) خاک ایران را تخلیه کنند. از این رو، در تاریخ یاد شده کلیه نیروهای انگلیسی ایران را ترک ولی نیروهای شوروی از تخلیه خودداری کردند.  

11اسفند 1324، سالروز خروج نیروهای اشغالگر انگلیس از ایران پس از جنگ جهانی دوم است، به همین مناسبت اداره‌کل خدمات آرشیوی (گروه ارتباطات آرشیوی)، نمایشگاهی مجازی در این زمینه، شامل 12 عنوان با معرفی 19 برگ سند را آماده‌سازی و در وبگاه سازمان به علاقه‌مندان حوزة سند تقدیم کرده است.

منابع:

1- عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تاریخ روابط خارجی ایران تالیف، تهران:  امیر کبیر، 1385، صص405 تا 407 و 422.

2-باقر عاقلی، روز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران: نشر گفتار، 1369، ص 275.