پنجاهمین سالگرد تاًسیس آرشیو ملی، منتخبی از اسناد نفیس (رقم و فرمان)

مقدمه

 فرمان، به معنای حكم، امر، و دستور است. در همه ادوار به‌كار می‌رفته، و به كلیه اقسام دیوانیات كه حاكی از اوامر و دستورها و مصوبه‌های شاهان بوده و به مُهر و طُغرای آن‌ها می‌رسیده، اطلاق می‌شده است. چنانكه در دوره غزنویان به فرمان « مثال» و در عصر ایلخانان «یرلیغ» می‌گفتند. در زمان غزنویان به نوع دیگری از فرمان نیز بر می‌خوریم به‌نام «فرمان توقیعی» که ظاهرآ به فرمان‌هایی گفته می‌شده كه اجرای مفاد آن فوریت داشته و محتملا از نظر اهمیت به توقیع شاه می‌رسیده است. در دوره سلجوقیان كلمه فرمان به كار رفته است.

در عصر صفوی، به‌جای فرمان از لفظ رقم، حكم، و پروانچه استفاده می‌كردند. رقم، عنوان فرمان‌هایی بود كه شخص شاه مستقیماً دستور صدور آن‌ها را می‌داد. در كار تهیه و صدور رقم‌ها، مجلس‌نویس یا واقعه‌نویس نقش مهمی برعهده داشت. رقم‌ها تحریر و سپس طغراكشی می‌گردید. طغراكشی توسط واقعه‌نویس با نوشتن «حكم جهانمطاع شد» در آغاز متن و با مركب مشكی انجام می‌شد، آنگاه رقم نزد اعتمادالدوله می‌رفت تا ابتدا به مُهر وزیر اعظم و سپس به مُهر شاهی برسد.
در زمان قاجاریه، رقم به احكام و دستورات و خطاب‌هایی اطلاق می‌گردید كه از جانب ولیعهد و شاهزادگان بزرگ حاكم ولایات صدور می‌یافت؛ چنانكه كلمه رقم در متن بسیاری از اسناد آمده است.
در دوره افشاریه و زندیه، كلمه فرمان برای اوامر مكتوب شاه، رفته رفته رسمیت یافت. در عصر قاجاریه به احكام و دستورات مكتوب شاه، فرمان می‌گفتند؛ چنانكه این كلمه در متن بسیاری از اسناد آمده است. در آغاز سطر اول تعدادی از فرمان‌های آن دوره طغرا می‌كشیدند. طغراهای آقامحمدخان با جوهر مشكی و به سجع «حكم جهانمطاع شد» و «فرمان والا شد» بود. از زمان فتحعلی‌شاه تا پایان حکومت قاجاریه، طغرای عمومی شاهان به شكل تیر و كمان و به سجع «الملك لله تعالی حكم همایون شد» با آب طلا رسم می‌گردید. در بعضی از فرمان‌ها، طغرای «حكم والا شد» را با جوهر مشكی نیز می‌نگاشتند.
اداره‌کل خدمات آرشیوی(گروه ارتباطات آرشیوی)، به‌مناسبت پنجاهمین سال تأسیس آرشیو ملی ایران، نمایشگاهی با عنوان منتخبی از اسناد نفیس (رقم و فرمان)، شامل 13 عنوان با معرفی 13 برگ سند را آماده‌سازی و در وبگاه سازمان تقدیم علاقه‌مندان کرده است.