یكم فروردین 1300 ، اعلام تشكیل بلدیه در تهران

مقدمه

ایران، دارای قدمتی دیرینه در تاریخ شهرنشینی جهان است. شهرنشینی، با تشکیل حکومت مادها آغاز شد و در دوره‌ی هخامنشیان و سلوكیان نیز، گسترش یافت؛ اما بیش‌تر شهرهای دوره‌ی باستان در زمان ساسانیان به وجود آمد. در دوره‌ی اسلامی نیز، به دلیل گسترش چشمگیر داد و ستد، شهرنشینی رونق فراوان یافت.
   درباره‌ی چگونگی مدیریت شهری در ایران باستان، بویژه در دوران پیش از اسلام، اطلاعات كافی و دقیقی در اختیار نیست. با این حال، آگاهی ما از گستردگی و عظمت شهرهای باستانی ایران مانند هگمتانه، شوش، سیلک و شهر سوخته، این موضوع را روشن می‌سازد که زندگی در آن شهرها، بدون وجود دستگاه منظم اداره‌کننده‌ی شهر امکان پذیر نبوده‌است. 
   اما درباره‌ی چگونگی اداره كردن شهرها در دوره‌ی اسلامی، اطلاعات كافی در دست است. با فروپاشی تشکیلات سیاسی ساسانیان، شیوه‌ی اداره كردن شهرهای کشور نیز دست‌خوش تغییرات بسیاری گردید و قوانین اسلامی وارد زندگی شهری ایران شد. تشکیلات مدیریت شهری را در این دوران، می‌توان به چهار گروه زیر تقسیم کرد: الف - امور اداری، سیاسی و امنیتی شهر و منطقه‌ی تحت نفوذ آن که بر عهده‌ی حاکم یا امیر شهر بود؛ ب - امور اجتماعی، اقتصادی و خدماتی که برعهده‌ی رئیس شهر، کلانتر و کدخدایان محله‌ها بود؛ ج - امور انتظامی شهر که عسس و داروغه عهده‌دارش بودند؛ د - امور قضائی که مسئولیتش با قاضی‌ها بود. 
   در دوره‌ی قاجار، به دستور ناصرالدین‌شاه، با تشکیل اداره‌ای موسوم به احتسابیه - که دارای دو شعبه‌ی احتساب و تنظیف بود - ساماندهی امور شهری وارد دوره‌ی جدیدی شد. با پیروزی مشروطیت در سال 1285ش.، به دلیل مشكلات متعددی كه در اداره‌ی امور شهرها در زمینه‌هائی مانند بهداشت شهری، آبرسانی و ... وجود داشت، نمایندگان مجلس اول درصدد تدوین قانونی برای اداره‌ی امور شهرها برآمدند. از این رو، قانون بلدیه در تاریخ نوزدهم خرداد 1286 ش. به تصویب نمایندگان مجلس رسید. هدف از تأسیس بلدیه، تأمین منافع شهرها و رفع نیازهای شهرنشینان اعلام شد. در این قانون، تشكیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود كه اعضای آن را مردم انتخاب می‌كردند. با آن‌كه انجمن‌های بلدی اقدام‌هائی را در سطح شهرها انجام دادند ولی درعمل تشكیل اداره‌ی بلدیه و انجمن به صورت قانونی با مشكلات بسیاری روبه رو شد. با توجه به شرایط نامناسب سیاسی بعد از پیروزی مشروطه و چالش‌ها و تقابل‌های دولت و مشروطه‌خواهان بر سر مسائل مختلف، اقدام‌های اصلاحی بلدیه تحت تأثیر این عوامل قرارگرفت. در كنار این عوامل، كمبود بودجه و درآمدهای مالی بلدیه و ضعف عملكرد اعضای انجمن‌های بلدی، در كاهش كارآئی آن مؤثر بود. درواقع با توجه به شرایط و فضای سیاسی كشور در اوایل مشروطیت، حمایت جدی از تشكیل بلدیه‌ی قانونی انجام نگرفت. تأثیرگذاری این عوامل به حدی بود كه با وجود تلاش‌های صورت‌گرفته، بلدیه به مفهوم قانونی در اوایل مشروطه شكل نگرفت؛ چنان كه اولین بلدیه‌ی قانونی در تهران در 1289 یعنی نزدیك به سه سال پس از تصویب قانون تأسیس بلدیه در مجلس شورای ملی، شكل گرفت. اولین بلدیه‌ی قانونی تهران، به هنگام نیابت سلطنت عضد‌الملك قاجار (رئیس ایل قاجار)، به ریاست دكتر خلیل‌خان اعلم‌الدوله‌ی ثقفی تأسیس شد. این اداره، مقابل سبزه‌میدان، در محلی به نام خِیام‌خانه یا چادرخانه استقرار یافت. 
اداره‌ی بلدیه، بعدها زیر نظر وزارت داخله انجام وظیفه می‌‌كرد. وظیفه‌ی عمده و اساسی بلدیه در تهران قدیم و در زمان عضدالملك، سنگفرش كردن چندین خیابان بود با نظافت خیابان‌ها و كوچه‌های دارالخلافه. در جریان نخستین اقدام‌هائی كه انجمن بلدیه انجام داد، ضعف‌های آشكاری مشاهده شد. به همین خاطر نمایندگان مجلس، درصدد اصلاح قانون بلدیه برآمدند. در همین راستا، در سال1290ش. با پیشنهاد دولت مبنی بر انفصال انجمن‌های بلدی، موافقت كردند. این موضوع به معنای نسخ قانون بلدیه نبود بلكه برای اصلاح قانون بلدیه و افزایش میزان كارآئی انجمن‌های بلدی، چنین تصمیمی گرفته شد. اداره‌ی بلدیه، همچنان براساس قانون به كار خود ادامه داد. با وجود این‌كه دولت كوشید بلدیه را به خود وابسته كند، ولی این كار تا كودتای 1299 عملی نشد. پس از كودتای 1299 و روی كارآمدن دولت سیدضیاءالدین طباطبائی و تسلط دولت بر تمامی امور، نخست‌وزیر برای رسیدن به اهدافش، تصمیم گرفت تا نهادهای مستقل را مانند بلدیه به دولت وابسته كند. از این رو، با تدوین نظامنامه‌ای در هیئت دولت در سال 1300ش. اداره‌ی بلدیه وابسته به دولت شد و بدین‌سان، تحولات آن تحت تأثیر تصمیم‌های قدرت سیاسی قرارگرفت. براساس این نظامنامه، ریاست تشكیلات بلدیه‌ی تهران، زیر نظر ریاست وزرا قرارگرفت و نخست‌وزیر از طرف خود كفیلی برای اداره‌ی بلدیه تعیین می‌كرد. ضمناً در همین سال ساختمان مركزی بلدیه به میدان سپه انتقال یافت. با روی كارآمدن رضاشاه، روند تمركزگرائی دولت با شدت بیش‌تری دنبال شد و از همین رو، دولت در 30م اردیبهشت 1309 قانون جدیدی برای تشكیلات بلدیه تصویب‌كرد. هرچند مطابق این قانون تشكیل انجمن بلدیه پیش‌بینی شده‌بود، ولی نظامنامه‌ی انجمن‌های بلدی طوری تدوین شده‌بود كه دست دولت در نحوه‌ی اداره‌ی آن آزاد بوده و طبق هدف‌های دولت كار می‌كرده‌است. همچنین، رئیس
بلدیه را وزارت داخله انتخاب می‌كرده‌است. درواقع هدف دولت، این بود كه انجمن بلدیه به عنوان بازوی كمكی‌اش در اجرای طرح‌های شهری باشد نه این‌كه با اظهار نظرها مشكلی برای دولت ایجاد كند. 
در سال 1308 در تهران چهار شعبه‌ی بلدیه به نام بخش، در چهار نقطه‌ی شمال، جنوب، شرق و غرب تشكیل گردید. در سال 1315ش. تعداد بخش‌ها به هشت رسید. بعلاوه، در شهرری و شمیران هم دو بخش عهده‌دار وظایف شهرداری شد. در سال 1319، برای آن‌كه بخش‌های مذكور تا حدی استقلال و آزادی عمل داشته باشند، به چهار برزن كامل تبدیل گردیدند كه هر یك، وظیفه‌ی شهرداری را در برزن خود انجام می‌دادند. در سال1325ش. شمار برزن‌ها به 16 افزایش یافت. با روی كار آمدن محمد‌رضاشاه، روال كار شهرداری به همان ساختار پیشین تا 1328 ادامه یافت. 
بازه‌ی زمانی اسناد ارائه‌شده در این نمایشگاه مجازی، سال‌های 1288تا 1325ش. را در بر می‌گیرد.