قرن محتوا / قرن بیست و یک، عصر غلبه محتوای مجازی بر ذهن و قلب انسان هاست
تاریخ انتشار: ۱۳۹۶/۱/۴ - ۱۹:۳۰:۰
آخرین تاریخ بروزرسانی: ۱۳۹۶/۲/۲۸ - ۱:۹:۰
جوان، پرانرژی و به نظر خلاق. با هیجان از حوزه فناوری اطلاعات صحبت می‌کند. معتقد است دوره پیشرو، عصر غلبه محتوای مجازی و شکل‌دادن افکار و اندیشه‌هاست. محمدحسین واقف‌زاده، عضو هیئت علمی و معاون فناوری اطلاعات و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی است. نهادی که خود را دارنده میراث مستند کشور و گزیده‌ای از دانش جهان عنوان کرده و سعی دارد دانش، هنر، تاریخ، فرهنگ و هر آنچه از ذهن و قلب مردم این سرزمین بیرون آمده را در قالب گنجینه‌ای از کتاب، سند، نشریه، فیلم، عکس و... حفظ و مدیریت کند. در سیاست‌های ابلاغی اقتصاد مقاومتی و برنامه‌های دولت برای تحقق آن، اقتصاد دانش‌بنیان محوریت خاصی دارد. یکی از پروژه‌های اصلی این محور، رشد ١٠برابری تولید محتوا با مسئولیت وزارت ارتباطات است؛ اما چه دلیلی برای گفت‌وگو بهتر از اینکه کتابخانه و اسناد ملی ایران یکی از منابع غنی برای تولید و ارائه محتواست.
شما درعین‌حال که یک متخصص در حوزه فناوری اطلاعات هستید، در یک سازمان فرهنگی هم مسئولیت دارید. شاید بهتر باشد در ابتدا تفسیر شما را از اقتصاد مقاومتی، از بعد فرهنگی و فنی، بشنویم؟
به نظرم بعد از افزایش تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، بحث‌های اقتصادی به‌ویژه با محور استقلال اقتصادی بسیار پررنگ شد و به‌دنبال آن گفتمان اقتصاد مقاومتی شکل گرفت. از بعد کلی، هدف اقتصاد مقاومتی، استفاده از توان داخلی و مقاومت در مقابل تحریم‌ها با ایجاد کمترین بحران و شرایط غیرعادی است. همچنین این اقتصاد به اقتصاد موازی، ترمیمی یا دفاعی نیز تشبیه می‌شود. از بعد فنی بنا بر تعریف برخی از صاحب‌نظران از اقتصاد مقاومتی، این نوع اقتصاد معمولا در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف‌کننده یک کشور قرار می‌گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه، ایستادگی می‌کند. درواقع سعی دارد بر اساس جهان‌بینی و اهداف در ساختارهای اقتصادی موجود و بومی‌سازی آن تغییر ایجاد کند. برای تداوم این نوع اقتصاد، باید هرچه‌بیشتر به سمت محدودکردن استفاده از منابع نفتی و رهایی از اتکای اقتصاد کشور به این منابع حرکت کرد.
اقتصاد مقاومتی در بیان مختصر اقتصادی است که نسبت به تهدیدها، تغییرات و مخاطرات مقاوم بوده و نه‌تنها از جریان‌های ناخواسته و منفی کمترین اثر را می‌پذیرد، بلکه می‌تواند بر جریان‌سازی مثبت و مطابق با منافع ملی اثر بگذارد.
در یک متن علمی خواندم اگر اثرگذاری و اثرناپذیری اقتصادی را یکی از شاخصه‌های قدرت یک کشور در عرصه بین‌المللی در نظر بگیریم، می‌توان استوانه‌های اقتصاد مقاومتی را بر دو اساس مشخص کرد: یکی) افزایش بهره‌وری برابر با مجموع اثربخشی و کارایی است و دوم، کاهش مصرف‌گرایی بی‌رویه در مصرف. اگر بخواهم از بعد فرهنگی تعریف کنم، اقتصاد مقاومتی در شرایط فعلی با توجه به تحریم‌ها نیازمند به حمایت مردمی است. این امر زمانی می‌تواند شکل بگیرد که دولت در فرایند تولید و عرضه نقش مستقیم نداشته باشد. برای این امر اولا نیازمند به یک دولت کوچک و ثانیا نیازمند به مردم بزرگ است.
بنابراین اقتصاد مقاومتی به تشخیص حوزه‌های فشار در شرایط تحریم و متعاقبا تلاش برای کنترل و بی‌اثرکردن آنها در شرایط آرمانی می‌پردازد. تبدیل چنین فشارهایی به فرصت با مشارکت همگانی و اعمال مدیریت‌های عقلانی و مدبرانه امکان‌پذیر است. درواقع اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی و تأکید بر مزیت‌های تولید داخلی و تلاش برای خوداتکایی است. برخی محورهای فرهنگی را به عنوان مثال ذکر می‌کنم: حمایت از تولید ملی، حمایت از نخبگان، استقبال از فناوری‌های نوین، مبارزه مستمر با فساد، تشویق خرید کالاهای داخلی و... .
سازمان اسناد و کتابخانه ملی، اصلی‌ترین متولی جمع‌آوری و نگهداشت و ارائه دانش تولیدشده، در قالب اطلاعات، کتاب، سند و... است. یکی از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی هم اقتصاد دانش‌بنیان است. نقش این سازمان در این محور مهم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
با توجه به شرایط کنونی، رشد گسترده و پرشتاب علم و دانش، رقابت و تغییرات سریعی را ایجاد کرده که علاوه بر بروز پدیده‌های نوین اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، باعث طرح مفهومی به نام «اقتصاد دانش‌بنیان» در همه عرصه‌ها، به‌ویژه اقتصاد شده است. این اقتصاد دانش‌محور، اقتصادی است که به‌طور مستقیم وابسته به تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات باشد. درواقع، اقتصاد دانش‌بنیان را می‌توان سرمایه‌گذاری روی دانش نیز تلقی کرد. چراکه دانش به‌مثابه یک کالا قابلیت تولید، عرضه و مصرف دارد. از طرفی، این اقتصاد نوین، بر پایه ارائه خدمات است که درواقع، محور آن، از تولید صنعتی به سوی عرضه انواع خدمات مبتنی بر دانش و فناوری، تغییر کرده است. کتابخانه ملی یک کشور، یکی از محورهای اصلی دارنده دانش و اطلاعات تولیدشده یک جامعه در قالب‌هایی که گفتید، مانند کتاب، نشریات، مقاله‌ها، اسناد، انواع فیلم، انواع سی‌دی و... است که آن را در قالب خدمات تقریبا رایگان در اختیار فرهیختگان قرار می‌دهد. یک مثال بزنم؛ تاریخ شفاهی یکی از منابع غنی و بی‌همتا برای انتقال واقعیت‌های یک نسل و دوره زمانی به نسل‌های آینده یک کشور است. یکی از بخش‌های مهم در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، پژوهشکده تاریخ شفاهی است. تاکنون مصاحبه‌های بسیاری با افراد و شخصیت‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف انجام داده و در قالب کتاب و نشریه آن را به جامعه علمی و پژوهشی کشور ارائه کرده است. یا با تدوین راهبردها و برنامه‌ها و انعقاد تفاهم‌نامه‌ها با سایر کتابخانه‌های دنیا سعی دارد با گردآوری منابع علمی داخلی و خارجی، به رشد کیفیت و سطح پژوهشگران و فعالان عرصه اقتصاد دانش‌بنیان کمک کند.
آقای دکتر، یکی از برنامه‌های ملی ١٢گانه دولت برای تحقق اقتصاد مقاومتی، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان است. یکی از پروژه‌های ذیل این برنامه «رشد ١٠برابری تولید محتوای داخلی با رویکرد کسب‌وکار دیجیتال» است. اول کمی درباره مفهوم محتوا و تولید آن در فضای دیجیتال توضیح دهید.
به زبان ساده محتوا همان چیزی است که افراد برای آن به منابعی مثل سایت‌ها، وبلاگ‌های مختلف، کتاب و... مراجعه می‌کنند. به فرایند تولید چنین نوشته‌ها یا مقالاتی هم «تولید محتوا» گفته می‌شود؛ البته محتوا فقط شامل متن و مقاله نیست. می‌توان به فیلم‌های آموزشی، تصاویر، پادپخش‌ها و دیگر مواردی که می‌توان از آن اطلاعات به دست آورد هم محتوا گفت. به عبارتی، هر محتوایی اعم از متن، تصویر، فیلم، صوت و... که به‌منظور انتقال مفاهیم در یک بستر مانند وب‌سایت قرار می‌گیرد یا به‌اصطلاح علمی آپلود می‌شود، محتوا نام دارد. مهم‌ترین هدف، تولید محتوایی که ضمن مرتبط‌بودن با اهداف موردنظر، از دید مخاطب ارزش مطالعه هم داشته باشد.
چارچوب یا استراتژی خاصی در تولید یک محتوا دنبال می‌شود؟ محتواها دسته‌بندی هم دارند؟
هایدی کوهن یکی از متخصصان تولید محتواست. ایشان معتقد است محتواها باید دارای چند خصیصه باشند: مرتبط با هدف موردنظر، سازگار با روحیات مخاطب و احترام به آنان، استفاده از تمام فرمت‌ها از قبیل عکس، ویدئو و صدا، خالی از نام تجاری یک سازمان یا تبلیغات مستقیم و انتقال‌دهنده مطالب آموزشی و اطلاعات مفید به خواننده. هر تولیدکننده محتوا هم باید به چند سؤال کلیدی پاسخ دهد: به چه نوع محتوایی نیاز دارد؟ به چه میزان از محتوا نیاز دارد؟ چه کسی (کسانی) در تولید محتوا نقش دارند؟ به چه ظرفیت‌ها و امکاناتی نیاز دارد؟ در کجا و در چه قالبی استفاده می‌شود؟ در تولید محتوا دو اصل اساسی وجود دارد که دانستن آن به درک مفهوم محتوا کمک می‌کند؛ اول اینکه کپی نباشد و دوم، حاوی مطالب (علمی، فنی و...) معتبر و صحیح باشد. تولید محتوا بسته به اینکه در کجا، برای چه هدفی، با چه روشی و با چه مشخصاتی تولید شود، دارای انواع مختلفی است که روزبه‌روز بر تعداد این انواع افزوده می‌شود. شاید هم از طرف دیگر، روزبه‌روز از انواع محتواهای قدیمی هم کاسته شود. معروف‌ترین نوع محتوا به‌لحاظ شکلی محتوای متنی، تصویری، ویدئویی، صوتی و نرم‌افزاری هستند. سازمان‌های نوین در راستای تولید محتوا و انتشار مناسب این محتواها در شبکه‌های اجتماعی باید استراتژی تولید محتوا را تدوین کنند. در گام اول، برای تدوین استراتژی تولید محتوا، باید مخاطب‌شناسی انجام شود؛ به‌بیان‌دیگر سازمان‌ها باید مخاطبان خود را بشناسند و بدانند برای چه افرادی اقدام به تولید محتوا می‌کنند. برای رفتارشناسی مخاطبان، شاید اطلاعات مشتریان قدیمی مطلوب باشد؛ پس از شناخت درست مخاطبان، باید نوع مفهومی محتوا در استراتژی تولید محتوا مشخص شود. اگر بخواهم به‌ترتیب این انواع را ذکر کنم، اول، محتوای آگاه‌سازی است. ماهیت این نوع از محتواها آگاهی از محصولات و خود سازمان است و در پایان به‌نوعی محتوا را به پایان می‌رسانند که خوانندگان احساس کنند به آن محصول نیازمند هستند. دوم، محتوای تحقیق و آموزش است. پس از اینکه مخاطبان نیاز به محصولی را احساس کنند، به‌دنبال راه‌حل مناسب برای پاسخ به این نیاز می‌گردند؛ با توجه به این موضوع، محتواهای آموزشی می‌تواند راه‌حل مناسبی به مخاطبان ارائه کند. محتوای مقایسه‌ای نوع سوم است. مخاطبان هنگامی که راه‌حل مناسبی یافتند، تلاش می‌کنند محصولات مختلف را مقایسه و از این طریق فرایند تصمیم‌گیری خرید خود را تسهیل کنند؛ با توجه به این موضوع، باید برخی از محتواها به این صورت باشد که محصولات سازمان را با سازمان‌های دیگر مقایسه و به‌خوبی مزیت‌های رقابتی محصول را برای مخاطبان بازگو کند. نوع چهارم، محتوای خرید است. در پایان باید محتواهایی درباره خرید مشتریان تولید شود و از طریق آن مشتریان را ترغیب به خرید کرد. پس از مشخص‌شدن انواع محتوا، در استراتژی تولید محتوا باید تقویم تولید محتوا مشخص شود؛ در تقویم تولید محتوا انتشار زمان و مکان محتوا هم خیلی مهم است.
در دنیا، کشورهای پیشرو در محتوا کدام‌ها هستند؟ وضعیت ایران در صحنه بین‌المللی چگونه است؟
بگذارید اول این نکته را عرض کنم؛ به‌طور مشخص از سال ٢٠١٠ به این‌سو شاهد پدیده دیگری هستیم که می‌توانیم آن را عصر محتوا بنامیم. بر اساس آخرین آمار، داده‌های موجود در فضای مجازی به‌طور متوسط هر سه سال دوبرابر می‌شود. می‌توان از کشورهايی مانند کره‌جنوبی، چین، روسیه، آلمان، ژاپن و آمریکا به‌عنوان کشورهای پیشرو در عرصه تولید محتوای دیجیتال نام برد. این کشورها با اعمال سیاست‌های قوی و برخورداری از یک برنامه راهبردی و با حمایت از تولیدکنندگان محتوا، توانسته‌اند سهم بالایی از محتوا را در فضای مجازی به خود اختصاص دهند. ما ایرانی‌ها و به‌طورکلی فارسی‌زبانان متأسفانه بیشتر دانلود می‌کنیم تا آپلود. آمار نشان می‌دهد کاربران فضای مجازی و اینترنت در ایران بیشتر مصرف‌کننده هستند تا تولیدکننده.
نهادی برای سیاست‌گذاری در حوزه محتوا در کشور وجود دارد؟
بله، سال ١٣٩٠ مقام معظم رهبری دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی و به دنبال آن مرکز ملی فضای مجازی، به‌عنوان بازوی اجرائی شورا را صادر کردند. در این مجموعه مقوله محتوا به‌صورت یک کمیسیون و معاونت محتوا دنبال می‌شود. «کمیسیون عالی ارتقای تولید محتوا» ترکیبی از نمایندگان سازمان‌های فعال و تأثیرگذار در حوزه محتوا مثل صداوسیما، وزارت فرهنگ، سازمان تبلیغات، وزارت علوم، وزارت آموزش‌وپرورش، سپاه پاسداران، بسیج و... است که به سیاست‌گذاری، هماهنگی و تدوین برنامه‌های کلان این حوزه می‌پردازد.
رئیس مرکز ملی فضای مجازی به‌عنوان رئیس کمیسیون و معاون محتوای مرکز به‌عنوان دبیر کمیسیون هستند. در مواردی مانند آرشیو ملی وب و حافظه ملی دیجیتال کتابخانه ملی در این کمیسیون به‌طور مستقیم درگیر است و مسئولیت دارد. همان‌طور که گفتید یکی از پروژه‌های ذیل برنامه ملی اقتصاد دانش‌بنیان، رشد ١٠برابری تولید محتواست. نقشه راه این پروژه از سوی سازمان فناوری اطلاعات ایران تهیه و تدوین شده است.
یک سازمان، فارغ از دولتی یا خصوصی بودن، می‌تواند حداقل برای کارکنان خودش محتوا تولید کند؟
به‌طورکلی سازمان‌های نوین می‌توانند جریان تولید محتوا را در مجموعه خودشان راه‌اندازی کنند، اما راه‌اندازی این موضوع، نیازمند استراتژی و برنامه‌ریزی‌های مناسب است. این موضوع بسیار مهم است که استفاده از کارمندان سازمان در تولید محتوا و انتشار آن محتوا از سوی خود کارمندان می‌تواند تصویر مطلوبی از سازمان به مخاطبان جامعه انتقال دهد. به‌عنوان نمونه کارمندان بخش‌های مختلف سازمان می‌توانند در حوزه کاری خود محتوای تخصصی تدوین کنند و این محتواها به وسیله گروه تولید محتوا ویرایش و روی بلاگ سازمان قرار داده شوند؛ البته این موضوع مستلزم راه‌اندازی بلاگ روی بستر وب‌سایت سازمان است که با قرارگیری محتوای مرتبط با هر واحد سازمانی روی بلاگ، کارکنان حتی می‌توانند محتواهای تولیدی خود را در شبکه‌های اجتماعی بازنشر کنند.
تولید محتوا فقط برای مردم یک جامعه با زبان و فرهنگ یکسان است یا قابلیت صادرات هم دارد؟
این قابلیت را دارد. همان‌طور که ما در فضای مجازی از انواع محتواهای کشورهای دیگر بهره‌مند می‌شویم، می‌توانیم تولیدات خودمان را به دنیا عرضه کنیم؛ اما به یک‌سری توانمندی‌ها و تجربیات نیاز دارد. برای صادرات و عرضه محتوای داخلی، توجه به زبان و نوع ارتباط با مخاطب خارجی اهمیت زیادی دارد. در این زمینه بهتر است در ابتدا با تولید محتوای مقاله‌ای در بسترهایی مثل مجله‌های خارجی شروع کنیم.
توضیحات فنی خوبی ارائه کردید. حالا سؤالی که پیش آمده این است که با توجه به این توضیحات، تولید محتوا چگونه نقشی در پیشبرد اقتصاد مقاومتی ایفا می‌کند؟
اولین جلوه آن در تحکیم و تبیین گفتمان اقتصاد مقاومتی است. یک محتوا باید با اهداف و مأموریت کشور تناسب داشته باشد. وقتی شما محتواهای باکیفیت و متنوع و از منظرهای گوناگون برای گفتمان‌سازی اقتصاد مقاومتی تولید کنید، قطعا تأثیرش را در ذهن مخاطب خواهد گذاشت. به عنوان مثال، با استفاده از اسناد تاریخی موجود که نشانگر ظلم و ستم بیگانگان به سرزمینمان است، می‌توانیم محتواهای پرباری را برای آگاهی نسل جوان و تبیین ضرورت تقویت استقلال و قدرت اقتصادی کشور در ذهن آنان تولید کنیم. نکته بعدی، کمک به فرهنگ‌سازی است. به نظرم، قرن ٢١، دوره غلبه محتواهای تولیدشده بر ذهن و قلب انسان‌هاست. شما با تولید محتوا بر اساس ارزش‌ها و اندیشه‌هایی که مدنظر دارید، می‌توانید رفتار آدم‌ها و سبک زندگی‌شان را شکل دهید. وقتی مقام معظم رهبری، الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت را مطرح کردند، به نظرم بهترین ابزار جاری‌کردن این فرهنگ، تولید محتواهای غنی مرتبط برای نشر در فضای مجازی است.
نکته دیگر اجرای برنامه‌های ملی و پروژه‌های آن در سطح جامعه است. هرکدام از این برنامه‌ها و پروژه‌ها، برای اجرای بهینه، نیازمند به طیف زیادی از مخاطب، مثل بدنه دستگاه‌های اجرائی، بخش خصوصی و مردم است که حداقل دانستن مطالب علمی و پایه‌ای برایشان ضروری است. این نیاز از طریق تولید محتوا رفع‌شدنی است.
امکانات و داشته‌های کتابخانه و اسناد ملی برای تولید محتوای دیجیتال متناسب با رویکرد اقتصاد مقاومتی چیست؟
سازمان اسناد و کتابخانه ملی میلیون‌ها برگ سند و کتاب ارزشمند دارد که جایگاه بالای اطلاع‌رسانی در کشور را برایش ایجاد کرده است. کتاب و سند نقش مهمی در حفظ هویت دینی و ملی کشور دارند و به‌عنوان چراغ راهنما برای مسئولان و پژوهشگران عمل می‌کنند. ما وقتی به ثروت جامعه نگاه می‌کنیم، اسناد و کتاب‌ها ارزشمندترین ثروت محسوب می‌شوند. چون حافظه ملی ما را تشکیل می‌دهند.
برنامه‌های آینده کتابخانه ملی برای تولید محتوای داخلی به‌خصوص در برنامه ششم توسعه چیست؟ (به همکاری و تفاهم‌نامه‌ها با سایر متولیان تولید محتوا هم اشاره شود).
. انتخاب منابع از میان انواع منابع اطلاعاتی ناهمگن و دیجیتال‌سازی هم یک مسئله حیاتی است. ظهور فناوری‌های جدید هم نشان می‌دهد ادغام کتابخانه‌های دیجیتال مستقل در یک کتابخانه دیجیتال واحد امکان‌پذیر است. درواقع کتابخانه‌های دیجیتال را می‌توان تحت یک عنوان مشترک با مکانیسم‌های دسترسی مشترک دور هم جمع کرد. میراثی هم که اکنون در محیط مجازی و بر بستر وب تولید شده و اشاعه پیدا کرده، به‌شدت به دانش و فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات وابسته است. این طیف وسیع تولیدات فکری و فرهنگی به علل گوناگون سازمانی، فناورانه و فردی در معرض ناپدیدشدگی قرار دارند. بنابراین در سطح کشور ضروری است کتابخانه و آرشیو ملی دیجیتال شکل بگیرد که در آن بتوان مسئله حفاظت از میراث مستند ملی و دسترسی به آن را به شکلی واحد مدیریت و با رویکرد کاهش هزینه‌ها از ماحصل فعالیت‌های پراکنده فعلی در یک سیستم ملی یکپارچه بهره‌گیری کرد.
منبع: ويژه نامه اقتصاد مقاومتي روزنامه شرق
شما درعین‌حال که یک متخصص در حوزه فناوری اطلاعات هستید، در یک سازمان فرهنگی هم مسئولیت دارید. شاید بهتر باشد در ابتدا تفسیر شما را از اقتصاد مقاومتی، از بعد فرهنگی و فنی، بشنویم؟
به نظرم بعد از افزایش تحریم‌های ظالمانه علیه ایران، بحث‌های اقتصادی به‌ویژه با محور استقلال اقتصادی بسیار پررنگ شد و به‌دنبال آن گفتمان اقتصاد مقاومتی شکل گرفت. از بعد کلی، هدف اقتصاد مقاومتی، استفاده از توان داخلی و مقاومت در مقابل تحریم‌ها با ایجاد کمترین بحران و شرایط غیرعادی است. همچنین این اقتصاد به اقتصاد موازی، ترمیمی یا دفاعی نیز تشبیه می‌شود. از بعد فنی بنا بر تعریف برخی از صاحب‌نظران از اقتصاد مقاومتی، این نوع اقتصاد معمولا در رویارویی و تقابل با اقتصاد وابسته و مصرف‌کننده یک کشور قرار می‌گیرد که منفعل نیست و در مقابل اهداف اقتصادی سلطه، ایستادگی می‌کند. درواقع سعی دارد بر اساس جهان‌بینی و اهداف در ساختارهای اقتصادی موجود و بومی‌سازی آن تغییر ایجاد کند. برای تداوم این نوع اقتصاد، باید هرچه‌بیشتر به سمت محدودکردن استفاده از منابع نفتی و رهایی از اتکای اقتصاد کشور به این منابع حرکت کرد.
اقتصاد مقاومتی در بیان مختصر اقتصادی است که نسبت به تهدیدها، تغییرات و مخاطرات مقاوم بوده و نه‌تنها از جریان‌های ناخواسته و منفی کمترین اثر را می‌پذیرد، بلکه می‌تواند بر جریان‌سازی مثبت و مطابق با منافع ملی اثر بگذارد.
در یک متن علمی خواندم اگر اثرگذاری و اثرناپذیری اقتصادی را یکی از شاخصه‌های قدرت یک کشور در عرصه بین‌المللی در نظر بگیریم، می‌توان استوانه‌های اقتصاد مقاومتی را بر دو اساس مشخص کرد: یکی) افزایش بهره‌وری برابر با مجموع اثربخشی و کارایی است و دوم، کاهش مصرف‌گرایی بی‌رویه در مصرف. اگر بخواهم از بعد فرهنگی تعریف کنم، اقتصاد مقاومتی در شرایط فعلی با توجه به تحریم‌ها نیازمند به حمایت مردمی است. این امر زمانی می‌تواند شکل بگیرد که دولت در فرایند تولید و عرضه نقش مستقیم نداشته باشد. برای این امر اولا نیازمند به یک دولت کوچک و ثانیا نیازمند به مردم بزرگ است.
بنابراین اقتصاد مقاومتی به تشخیص حوزه‌های فشار در شرایط تحریم و متعاقبا تلاش برای کنترل و بی‌اثرکردن آنها در شرایط آرمانی می‌پردازد. تبدیل چنین فشارهایی به فرصت با مشارکت همگانی و اعمال مدیریت‌های عقلانی و مدبرانه امکان‌پذیر است. درواقع اقتصاد مقاومتی کاهش وابستگی و تأکید بر مزیت‌های تولید داخلی و تلاش برای خوداتکایی است. برخی محورهای فرهنگی را به عنوان مثال ذکر می‌کنم: حمایت از تولید ملی، حمایت از نخبگان، استقبال از فناوری‌های نوین، مبارزه مستمر با فساد، تشویق خرید کالاهای داخلی و... .
سازمان اسناد و کتابخانه ملی، اصلی‌ترین متولی جمع‌آوری و نگهداشت و ارائه دانش تولیدشده، در قالب اطلاعات، کتاب، سند و... است. یکی از محورهای اصلی اقتصاد مقاومتی هم اقتصاد دانش‌بنیان است. نقش این سازمان در این محور مهم را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
با توجه به شرایط کنونی، رشد گسترده و پرشتاب علم و دانش، رقابت و تغییرات سریعی را ایجاد کرده که علاوه بر بروز پدیده‌های نوین اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، باعث طرح مفهومی به نام «اقتصاد دانش‌بنیان» در همه عرصه‌ها، به‌ویژه اقتصاد شده است. این اقتصاد دانش‌محور، اقتصادی است که به‌طور مستقیم وابسته به تولید، توزیع و استفاده از دانش و اطلاعات باشد. درواقع، اقتصاد دانش‌بنیان را می‌توان سرمایه‌گذاری روی دانش نیز تلقی کرد. چراکه دانش به‌مثابه یک کالا قابلیت تولید، عرضه و مصرف دارد. از طرفی، این اقتصاد نوین، بر پایه ارائه خدمات است که درواقع، محور آن، از تولید صنعتی به سوی عرضه انواع خدمات مبتنی بر دانش و فناوری، تغییر کرده است. کتابخانه ملی یک کشور، یکی از محورهای اصلی دارنده دانش و اطلاعات تولیدشده یک جامعه در قالب‌هایی که گفتید، مانند کتاب، نشریات، مقاله‌ها، اسناد، انواع فیلم، انواع سی‌دی و... است که آن را در قالب خدمات تقریبا رایگان در اختیار فرهیختگان قرار می‌دهد. یک مثال بزنم؛ تاریخ شفاهی یکی از منابع غنی و بی‌همتا برای انتقال واقعیت‌های یک نسل و دوره زمانی به نسل‌های آینده یک کشور است. یکی از بخش‌های مهم در سازمان اسناد و کتابخانه ملی، پژوهشکده تاریخ شفاهی است. تاکنون مصاحبه‌های بسیاری با افراد و شخصیت‌های گوناگون در حوزه‌های مختلف انجام داده و در قالب کتاب و نشریه آن را به جامعه علمی و پژوهشی کشور ارائه کرده است. یا با تدوین راهبردها و برنامه‌ها و انعقاد تفاهم‌نامه‌ها با سایر کتابخانه‌های دنیا سعی دارد با گردآوری منابع علمی داخلی و خارجی، به رشد کیفیت و سطح پژوهشگران و فعالان عرصه اقتصاد دانش‌بنیان کمک کند.
آقای دکتر، یکی از برنامه‌های ملی ١٢گانه دولت برای تحقق اقتصاد مقاومتی، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان است. یکی از پروژه‌های ذیل این برنامه «رشد ١٠برابری تولید محتوای داخلی با رویکرد کسب‌وکار دیجیتال» است. اول کمی درباره مفهوم محتوا و تولید آن در فضای دیجیتال توضیح دهید.
به زبان ساده محتوا همان چیزی است که افراد برای آن به منابعی مثل سایت‌ها، وبلاگ‌های مختلف، کتاب و... مراجعه می‌کنند. به فرایند تولید چنین نوشته‌ها یا مقالاتی هم «تولید محتوا» گفته می‌شود؛ البته محتوا فقط شامل متن و مقاله نیست. می‌توان به فیلم‌های آموزشی، تصاویر، پادپخش‌ها و دیگر مواردی که می‌توان از آن اطلاعات به دست آورد هم محتوا گفت. به عبارتی، هر محتوایی اعم از متن، تصویر، فیلم، صوت و... که به‌منظور انتقال مفاهیم در یک بستر مانند وب‌سایت قرار می‌گیرد یا به‌اصطلاح علمی آپلود می‌شود، محتوا نام دارد. مهم‌ترین هدف، تولید محتوایی که ضمن مرتبط‌بودن با اهداف موردنظر، از دید مخاطب ارزش مطالعه هم داشته باشد.
چارچوب یا استراتژی خاصی در تولید یک محتوا دنبال می‌شود؟ محتواها دسته‌بندی هم دارند؟
هایدی کوهن یکی از متخصصان تولید محتواست. ایشان معتقد است محتواها باید دارای چند خصیصه باشند: مرتبط با هدف موردنظر، سازگار با روحیات مخاطب و احترام به آنان، استفاده از تمام فرمت‌ها از قبیل عکس، ویدئو و صدا، خالی از نام تجاری یک سازمان یا تبلیغات مستقیم و انتقال‌دهنده مطالب آموزشی و اطلاعات مفید به خواننده. هر تولیدکننده محتوا هم باید به چند سؤال کلیدی پاسخ دهد: به چه نوع محتوایی نیاز دارد؟ به چه میزان از محتوا نیاز دارد؟ چه کسی (کسانی) در تولید محتوا نقش دارند؟ به چه ظرفیت‌ها و امکاناتی نیاز دارد؟ در کجا و در چه قالبی استفاده می‌شود؟ در تولید محتوا دو اصل اساسی وجود دارد که دانستن آن به درک مفهوم محتوا کمک می‌کند؛ اول اینکه کپی نباشد و دوم، حاوی مطالب (علمی، فنی و...) معتبر و صحیح باشد. تولید محتوا بسته به اینکه در کجا، برای چه هدفی، با چه روشی و با چه مشخصاتی تولید شود، دارای انواع مختلفی است که روزبه‌روز بر تعداد این انواع افزوده می‌شود. شاید هم از طرف دیگر، روزبه‌روز از انواع محتواهای قدیمی هم کاسته شود. معروف‌ترین نوع محتوا به‌لحاظ شکلی محتوای متنی، تصویری، ویدئویی، صوتی و نرم‌افزاری هستند. سازمان‌های نوین در راستای تولید محتوا و انتشار مناسب این محتواها در شبکه‌های اجتماعی باید استراتژی تولید محتوا را تدوین کنند. در گام اول، برای تدوین استراتژی تولید محتوا، باید مخاطب‌شناسی انجام شود؛ به‌بیان‌دیگر سازمان‌ها باید مخاطبان خود را بشناسند و بدانند برای چه افرادی اقدام به تولید محتوا می‌کنند. برای رفتارشناسی مخاطبان، شاید اطلاعات مشتریان قدیمی مطلوب باشد؛ پس از شناخت درست مخاطبان، باید نوع مفهومی محتوا در استراتژی تولید محتوا مشخص شود. اگر بخواهم به‌ترتیب این انواع را ذکر کنم، اول، محتوای آگاه‌سازی است. ماهیت این نوع از محتواها آگاهی از محصولات و خود سازمان است و در پایان به‌نوعی محتوا را به پایان می‌رسانند که خوانندگان احساس کنند به آن محصول نیازمند هستند. دوم، محتوای تحقیق و آموزش است. پس از اینکه مخاطبان نیاز به محصولی را احساس کنند، به‌دنبال راه‌حل مناسب برای پاسخ به این نیاز می‌گردند؛ با توجه به این موضوع، محتواهای آموزشی می‌تواند راه‌حل مناسبی به مخاطبان ارائه کند. محتوای مقایسه‌ای نوع سوم است. مخاطبان هنگامی که راه‌حل مناسبی یافتند، تلاش می‌کنند محصولات مختلف را مقایسه و از این طریق فرایند تصمیم‌گیری خرید خود را تسهیل کنند؛ با توجه به این موضوع، باید برخی از محتواها به این صورت باشد که محصولات سازمان را با سازمان‌های دیگر مقایسه و به‌خوبی مزیت‌های رقابتی محصول را برای مخاطبان بازگو کند. نوع چهارم، محتوای خرید است. در پایان باید محتواهایی درباره خرید مشتریان تولید شود و از طریق آن مشتریان را ترغیب به خرید کرد. پس از مشخص‌شدن انواع محتوا، در استراتژی تولید محتوا باید تقویم تولید محتوا مشخص شود؛ در تقویم تولید محتوا انتشار زمان و مکان محتوا هم خیلی مهم است.
در دنیا، کشورهای پیشرو در محتوا کدام‌ها هستند؟ وضعیت ایران در صحنه بین‌المللی چگونه است؟
بگذارید اول این نکته را عرض کنم؛ به‌طور مشخص از سال ٢٠١٠ به این‌سو شاهد پدیده دیگری هستیم که می‌توانیم آن را عصر محتوا بنامیم. بر اساس آخرین آمار، داده‌های موجود در فضای مجازی به‌طور متوسط هر سه سال دوبرابر می‌شود. می‌توان از کشورهايی مانند کره‌جنوبی، چین، روسیه، آلمان، ژاپن و آمریکا به‌عنوان کشورهای پیشرو در عرصه تولید محتوای دیجیتال نام برد. این کشورها با اعمال سیاست‌های قوی و برخورداری از یک برنامه راهبردی و با حمایت از تولیدکنندگان محتوا، توانسته‌اند سهم بالایی از محتوا را در فضای مجازی به خود اختصاص دهند. ما ایرانی‌ها و به‌طورکلی فارسی‌زبانان متأسفانه بیشتر دانلود می‌کنیم تا آپلود. آمار نشان می‌دهد کاربران فضای مجازی و اینترنت در ایران بیشتر مصرف‌کننده هستند تا تولیدکننده.
نهادی برای سیاست‌گذاری در حوزه محتوا در کشور وجود دارد؟
بله، سال ١٣٩٠ مقام معظم رهبری دستور تشکیل شورای عالی فضای مجازی و به دنبال آن مرکز ملی فضای مجازی، به‌عنوان بازوی اجرائی شورا را صادر کردند. در این مجموعه مقوله محتوا به‌صورت یک کمیسیون و معاونت محتوا دنبال می‌شود. «کمیسیون عالی ارتقای تولید محتوا» ترکیبی از نمایندگان سازمان‌های فعال و تأثیرگذار در حوزه محتوا مثل صداوسیما، وزارت فرهنگ، سازمان تبلیغات، وزارت علوم، وزارت آموزش‌وپرورش، سپاه پاسداران، بسیج و... است که به سیاست‌گذاری، هماهنگی و تدوین برنامه‌های کلان این حوزه می‌پردازد.
رئیس مرکز ملی فضای مجازی به‌عنوان رئیس کمیسیون و معاون محتوای مرکز به‌عنوان دبیر کمیسیون هستند. در مواردی مانند آرشیو ملی وب و حافظه ملی دیجیتال کتابخانه ملی در این کمیسیون به‌طور مستقیم درگیر است و مسئولیت دارد. همان‌طور که گفتید یکی از پروژه‌های ذیل برنامه ملی اقتصاد دانش‌بنیان، رشد ١٠برابری تولید محتواست. نقشه راه این پروژه از سوی سازمان فناوری اطلاعات ایران تهیه و تدوین شده است.
یک سازمان، فارغ از دولتی یا خصوصی بودن، می‌تواند حداقل برای کارکنان خودش محتوا تولید کند؟
به‌طورکلی سازمان‌های نوین می‌توانند جریان تولید محتوا را در مجموعه خودشان راه‌اندازی کنند، اما راه‌اندازی این موضوع، نیازمند استراتژی و برنامه‌ریزی‌های مناسب است. این موضوع بسیار مهم است که استفاده از کارمندان سازمان در تولید محتوا و انتشار آن محتوا از سوی خود کارمندان می‌تواند تصویر مطلوبی از سازمان به مخاطبان جامعه انتقال دهد. به‌عنوان نمونه کارمندان بخش‌های مختلف سازمان می‌توانند در حوزه کاری خود محتوای تخصصی تدوین کنند و این محتواها به وسیله گروه تولید محتوا ویرایش و روی بلاگ سازمان قرار داده شوند؛ البته این موضوع مستلزم راه‌اندازی بلاگ روی بستر وب‌سایت سازمان است که با قرارگیری محتوای مرتبط با هر واحد سازمانی روی بلاگ، کارکنان حتی می‌توانند محتواهای تولیدی خود را در شبکه‌های اجتماعی بازنشر کنند.
تولید محتوا فقط برای مردم یک جامعه با زبان و فرهنگ یکسان است یا قابلیت صادرات هم دارد؟
این قابلیت را دارد. همان‌طور که ما در فضای مجازی از انواع محتواهای کشورهای دیگر بهره‌مند می‌شویم، می‌توانیم تولیدات خودمان را به دنیا عرضه کنیم؛ اما به یک‌سری توانمندی‌ها و تجربیات نیاز دارد. برای صادرات و عرضه محتوای داخلی، توجه به زبان و نوع ارتباط با مخاطب خارجی اهمیت زیادی دارد. در این زمینه بهتر است در ابتدا با تولید محتوای مقاله‌ای در بسترهایی مثل مجله‌های خارجی شروع کنیم.
توضیحات فنی خوبی ارائه کردید. حالا سؤالی که پیش آمده این است که با توجه به این توضیحات، تولید محتوا چگونه نقشی در پیشبرد اقتصاد مقاومتی ایفا می‌کند؟
اولین جلوه آن در تحکیم و تبیین گفتمان اقتصاد مقاومتی است. یک محتوا باید با اهداف و مأموریت کشور تناسب داشته باشد. وقتی شما محتواهای باکیفیت و متنوع و از منظرهای گوناگون برای گفتمان‌سازی اقتصاد مقاومتی تولید کنید، قطعا تأثیرش را در ذهن مخاطب خواهد گذاشت. به عنوان مثال، با استفاده از اسناد تاریخی موجود که نشانگر ظلم و ستم بیگانگان به سرزمینمان است، می‌توانیم محتواهای پرباری را برای آگاهی نسل جوان و تبیین ضرورت تقویت استقلال و قدرت اقتصادی کشور در ذهن آنان تولید کنیم. نکته بعدی، کمک به فرهنگ‌سازی است. به نظرم، قرن ٢١، دوره غلبه محتواهای تولیدشده بر ذهن و قلب انسان‌هاست. شما با تولید محتوا بر اساس ارزش‌ها و اندیشه‌هایی که مدنظر دارید، می‌توانید رفتار آدم‌ها و سبک زندگی‌شان را شکل دهید. وقتی مقام معظم رهبری، الگوی ایرانی-اسلامی پیشرفت را مطرح کردند، به نظرم بهترین ابزار جاری‌کردن این فرهنگ، تولید محتواهای غنی مرتبط برای نشر در فضای مجازی است.
نکته دیگر اجرای برنامه‌های ملی و پروژه‌های آن در سطح جامعه است. هرکدام از این برنامه‌ها و پروژه‌ها، برای اجرای بهینه، نیازمند به طیف زیادی از مخاطب، مثل بدنه دستگاه‌های اجرائی، بخش خصوصی و مردم است که حداقل دانستن مطالب علمی و پایه‌ای برایشان ضروری است. این نیاز از طریق تولید محتوا رفع‌شدنی است.
امکانات و داشته‌های کتابخانه و اسناد ملی برای تولید محتوای دیجیتال متناسب با رویکرد اقتصاد مقاومتی چیست؟
سازمان اسناد و کتابخانه ملی میلیون‌ها برگ سند و کتاب ارزشمند دارد که جایگاه بالای اطلاع‌رسانی در کشور را برایش ایجاد کرده است. کتاب و سند نقش مهمی در حفظ هویت دینی و ملی کشور دارند و به‌عنوان چراغ راهنما برای مسئولان و پژوهشگران عمل می‌کنند. ما وقتی به ثروت جامعه نگاه می‌کنیم، اسناد و کتاب‌ها ارزشمندترین ثروت محسوب می‌شوند. چون حافظه ملی ما را تشکیل می‌دهند.
برنامه‌های آینده کتابخانه ملی برای تولید محتوای داخلی به‌خصوص در برنامه ششم توسعه چیست؟ (به همکاری و تفاهم‌نامه‌ها با سایر متولیان تولید محتوا هم اشاره شود).
. انتخاب منابع از میان انواع منابع اطلاعاتی ناهمگن و دیجیتال‌سازی هم یک مسئله حیاتی است. ظهور فناوری‌های جدید هم نشان می‌دهد ادغام کتابخانه‌های دیجیتال مستقل در یک کتابخانه دیجیتال واحد امکان‌پذیر است. درواقع کتابخانه‌های دیجیتال را می‌توان تحت یک عنوان مشترک با مکانیسم‌های دسترسی مشترک دور هم جمع کرد. میراثی هم که اکنون در محیط مجازی و بر بستر وب تولید شده و اشاعه پیدا کرده، به‌شدت به دانش و فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات وابسته است. این طیف وسیع تولیدات فکری و فرهنگی به علل گوناگون سازمانی، فناورانه و فردی در معرض ناپدیدشدگی قرار دارند. بنابراین در سطح کشور ضروری است کتابخانه و آرشیو ملی دیجیتال شکل بگیرد که در آن بتوان مسئله حفاظت از میراث مستند ملی و دسترسی به آن را به شکلی واحد مدیریت و با رویکرد کاهش هزینه‌ها از ماحصل فعالیت‌های پراکنده فعلی در یک سیستم ملی یکپارچه بهره‌گیری کرد.
منبع: ويژه نامه اقتصاد مقاومتي روزنامه شرق