کلیات سعدی
کلیات سعدی
اوراق پراکنده و ناقصی است بازمانده از نسخه نفیس از کلیات سعدی شیرازی (691ق) که به خط یوسف بن محمد بن عیسی بن محمد شیرازی در 716ق کتابت شده است. بخش باقیمانده دو جا رقم کاتب دارد که نشان می دهد او احتمالا در پایان بیشتر بخشها یا همه آنها انجامه خود را می نوشته است.
یکی در برگ 41پ:
تم القصاید العربیة والغزلیات العربیة والملمعات والمثلثات بعون الله و حسن توفیقه وصلی الله علی خیر خلقه محمد وآله حرره العبد الغریب الضعیف المحتاج الی رحمة غفران الصمد یوسف بن محمد.
و دیگری در اتمام کتاب ترجیعات که الان انتهای نسخه است و احتمالا پایان اصلی نسخه هم همین ورق بوده است:
تمت کتاب الترجیع بحمد الله و حسن توفیقه وصلی الله علی خیر خلقه محمد وآله الطیبین الطاهرین اجمعین حرره العبد الغریب الضعیف المحتاج الی رحمة غفران الصمد یوسف بن محمد بن عیسی بن محمد الشیرازی فی التاریخ العشرون شهر المبارک رمضان سنة ست عشر وسبعمائة الهجریة.
تاریخ کتابت 716ق بدین معنی است که تنها یک نسخه تاریخدار کهنتر از کلیات سعدی می شناسیم.[1] آن نسخه به خط فخرالدین ابوسلیمان داود بن ابی الفضل محمد بن داود بناکتی مؤلف روضة اولی الالباب (تاریخ بناکتی) در سلخ محرم 706ق نوشته شده است (نسخه کتابخانه ملی برلین، ش Or.oct 3451).[2]همشهری بودن کاتب با سعدی نیز خود نکته جالب توجهی در ارزش و اهمیت این نسخه است.
ویژگی مهم دیگر این نسخه آن است که بر اساس ترتیب بیستون نیست. علی بن احمد بن ابی بکر معروف به بیستون دو بار در سالهای 726 و 734ق غزلیات سعدی را تنظیم کرده است: یک بار به ترتیب حرف اول مطلع غزلها و بار دیگر به ترتیب قوافی که بیشترینه نسخه های کلیات سعدی بر اساس ترتیب او سامان یافته اند. اما این نسخه از معدود نسخه هایی است که قبل از جمع و ترتیب بیستون کتابت شده و تنظیم نخستین جامع ناشناخته کلیات سعدی را دارد.
برگهای باقیمانده نسخه شامل این بخشهاست:
رساله عقل و عشق (1پ)؛ برگهایی از بوستان سعدی (2ر – 12پ و 32ر – 37پ و 42 ر – 42پ)؛ غزلیات (13 ر – 31پ)؛ غزلیات عربی (38 ر – 40 ر)؛ مثلثات[3](40 ر – 41 پ)؛ قطعات (43ر – 45پ)؛ ترجیع بند (46ر).
ابتدای نسخه کتیبه مذهب و مرصعی کشیده شده که کمی آسیب دیده است. صفحه خاتمه و دو طرف انجامه نیز تزئین شده است. دور تا دور صفحات و بین ستونها و اشعار با شنگرف جدول کشی شده است. همچنین عناوین اشعار به تناوب به رنگهای مشکی و سرخ و زرد نوشته شده است. بیشتر عناوین با رنگ مغایر حرکتگذاری شده اند.در بعضی از صفحات برای تنوع کلمات ردیف یا حروف قافیه یک در میان به رنگ سرخ نوشته شده است.در انتهای بعضی از ابیات کلمه ردیف نانوشته رها شده است (مانند 22ر و 22پ). این نانوشته ماندن از آن روی بوده است که کاتب بنا داشته این کلمات را رنگین نویسی کند ولیگاهی موفق به انجام این کار نشدهو آنها نانوشته به حال خود رها شده اند.
قاعده دال و ذال فارسی همه جا رعایت شده است. چ و پ با یک نقطه نوشته شده و گ بدون سرکش است. حرف ی در انتهای کلمات نیز همیشه دو نقطه در شکمش دارد.
رکابه با خطی متأخر به پای اوراق افزوده شده است. لبه های اوراق فرسوده و آبخورده است و به طرز ناشیانه ای بعضی از بخشها مرمت شده اند.
جلد نسخه متعلق به خودش نیست و الحاقی است. تیماج سرخ ضربی با ترنج و سرترنج و لچکی و کتیبه های زرین که به مروز زمان به تیرگی گراییده است. اندازه جلد:140*218. قطر: 21.
46 برگ.اندازه اوراق: 215*135. اندازه جدولها: 180*105.
23 سطر.
شماره 39134.
[1] در این ملاحظه سروده های پراکنده سعدی در سفینه ها و جنگهای شعری مورد نظر نیست.
[2] میکروفیلم این نسخه به شماره 4597 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. رک: فهرست میکروفیلم های کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، ج 3، ص 76. این نسخه پیشتر در شهر ماربورگ آلمان نگهداری می شد. تصویر این نسخه به لطف دوست گرامی پژمان فیروزبخش به دست من رسید.
[3] درباره مثلثات و نسخه های قدیمی و متنش رک: «ابیات شیرازی سعدی در مثلثات»، علی اشرف صادقی، ویژه نامه نامه فرهنگستان (زبان ها و گویش های ایران)، دوره جدید، بهار و تابستان 1391، ش 1، ص 5-37.