21 تير 1314ش, سالروز قيام مسجد گوهرشاد

مقدمه

شايد بتوان قيام گوهرشاد مردم خراسان در سال 1314ش. را،  اولين رويداد مهم تاريخي در مورد مقابله با مدرنيتة مستبدانه و در عين حال ظاهري و سطحي عصر دانست.
رضا خان که با ديدار امان الله خان پادشاه  غربگراي افغانستان در تهران، و ملاقات با آتاتورک در استانبول به شدت تحت تأثير ايده هاي غربگرايانة آنها قرار گرفته بود و از طرفي هم چون پايه هاي حکومت خود را تثبيت شده مي ديد براي حل اين مشکل، دست به اقداماتي از جمله تغيير لباس، کلاه و بالاخره کشف حجاب زد که هر کدام از اين اقدامات فصل پر ماجرايي از تاريخ ايران گرديد.
پس از بازگشت شاه از سفر ترکيه، به اين نتيجه رسيد که کلاه لبه دار معروف به کلاه پهلوي، چنانکه بايد مدرن نيست. از اين رو، فرماني صادر کرد تا همه کلاه شاپو، که در آن زمان دوره در اروپا و آمريکا متداول بود، به سر بگذارند.
در مشهد دستور  العمل اجباري کلاه شاپو ونحوة اجراي آن  ميان دو قدرت موجود در خراسان اختلاف نظر وجود داشت؛ فتح الله پاکروان، استاندار خراسان، معتقد بود که در مقابل مردم بايد اعمال قدرت نمود و به زور و سرنيزه مردم را وادار ساخت که از کلاه فرنگي استفاده کنند؛ قدرت ديگر خراسان محمد ولي اسدي، نايب التولية آستان قدس رضوي بود. اين شخص که تا حدي رفتار مردم پسند داشت و با علما در رفت و آمد بود، عقيده داشت که مشهد يک شهر مذهبي است و مردم از روحانيان پيروي مي کنند، پس براي احتراز از هرگونه حادثه اي نبايد متوسل به جبر و زور شد.
سرانجام نظر پاکروان غالب شد و مأموران شهرباني قيام مردم را سركوب كردند و در اين ميان شمار زيادي شهيد، زخمي و بازداشت  شدند. در نتيجة اقدامات شهرباني، شيخ محمد تقي بهلول، که مردم را از استعمال کلاه فرنگي برحذر مي داشت، مورد تعقيب قرار گرفت و فرار کرد. اگر چه نامة شيخ محمد تقي بهلول با واقعة گوهرشاد گره خورده بود اما زمينه هاي اين قيام از قبل فراهم شده بود و علماي مشهد در نشست ها و جلسات خود، مقابله در مقابل اقدامات رضاخاني را هشدار داده بودند. سفر مرحوم آيت الله قمي به تهران براي مذاکره با رضا شاه که منجر به بازداشت او شده بود، در راستاي همين زمينه ها وانگيزه ها تلقي مي شود.
واقعة مسجد گوهرشاد که در پي اعتراض علماو مردم مشهد به مسألة کشف حجاب و لباس متحد الشکل و رواج بي بند و باري در مجالس و محافل رسمي و بازداشت مرحوم آيت الله  العظمي قمي توسط دولت پهلوي رخ داده بود يادآور  ددمنشي روس ها در هجوم به آستان قدس رضوي (ع) در سال 1330ق. بود.
قيام مسجد گوهر شاد چند روز به طول انجاميد اما چند ساعت پس از رويداد، گوهرشاد بازداشت مخالفان شروع شد. عدة زيادي ار علما مخفي و عده اي   از جمله شيخ محمد تقي بهلول   فراري، شدند. گفتني است كه، در مشهد و شهرهاي اطراف آن، کساني که در اين قيام حضور فعال داشتند به تهران، سمنان و شاهرود تبعيد شدند و به زندان افتادند. عده اي نيز، براي مصون ماندن از ظلم و تعدي دستگاه پليسي، راهي ساير کشورها و شهرهاي دور و نزديک شدند.
بهلول نيز که به افغانستان گريخته و مدت ها در آنجا زنداني بود، در سال 1325ش. طي نامه اي که به سبزوار فرستاد، در خواست آزادي خود را نمود که با وي موافقت نشد. عده اي هم که به سمنان تبعيد شده بودند تا سال 1317ش. در سخت ترين وضع به سر مي بردند تا اينکه سرانجام آزاد شدند.
قيام مسجد گوهرشاد با کشتار ناجوانمردانه مردم و دستگيري علما و روحانيان مشهد سرکوب شد. اما خاطرة آن در ذهن مردم ايران باقي ماند و ماهيت حکومت دست نشانده رضا خاني را براي مردم آشکار نمود.
اداره كل خدمات آرشيوي(گروه ارتباطات آرشيوي) به مناسبت سالروز واقعة مسجد گوهرشاد در 21 تير 1314ش. نمايشگاهي مجازي، شامل 25 عنوان با معرفي 37 برگ سند آماده و در وبگاه سازمان تقديم به علاقه‌مندان نموده است.